Gazali'ye Göre Kibirli İnsan Psikolojisi

Kibir; büyüklenme¸ kendini olduğundan fazla görme ve sahip oldukları nedeniyle kendini başkalarından üstün tutma gibi anlamlara gelen bir kelimedir.  İslâm dini kibri günah olarak görür ve yasaklar. Genellikle kibirle birlikte anılan bir diğer ifade de ucb yani kendini beğenmedir. Çoğunlukla ortak veya benzer duygulara karşılık gelen bu iki kavram birbirinin eşanlamlısı olmayıp¸ belki tamamlayıcısı gibi görülebilir.

Din psikolojisinin öncüsü diyebileceğimiz Gazâlî¸ çalışmalarında insanın olumlu ve olumsuz pek çok karakter özellikleri¸ tutum ve davranışlarına geniş yer ayırmıştır. Bu bağlamda ele aldığı konular arasında kibir ve kendini beğenme de çalışmalarında önemli bir yer işgal eder. O¸ birçok çalışmasında bu kavramların insan psikolojisi üzerindeki etkilerini ve psikososyal açılardan algı ve işlev farklılıklarını ortaya koyma gayretinde olmuştur.

Gazâlî¸ öncelikle ve temelde kibri¸ Allah'a düşmanlık yapmak olarak yorumlar. Çünkü büyüklük yalnızca Allah'a ait olup¸ âciz olan insanın büyüklenmesi Allah'a karşı düşmanlık anlamına gelir. Gazâlî¸ aynı zamanda kibir ve kendini beğenme yaşantılarına psikolojik yorumlarda bulunur.

Ona göre kibir ve kendini beğenme¸ insandaki erdemleri yok eder ve onu olumsuz karakter ve yaşantılara sürükler. Çünkü kibir ve kendini beğenmeyi kişiliğinin bir parçası haline getiren kimseler¸ aynı zamanda bunlarla erdemli yaşantılara set çekmiş olurlar. Gazâlî¸ bu anlamda kibir ve kendini beğenmeyi¸ olumlu karakter özellikleri ve davranışlara yönelmeyi engelleyici bir perde olarak görür. Bu perde¸ dışarıdan gelecek her türlü olumlu eğitim ve öğütlere karşı kişiyi duyarsız kılar.

Kibrin Davranışlara Yansıyan Yönü

Gazâlî kibrin iki yönü olduğuna dikkat çeker. Birincisi¸  bâtınî kibir olup¸ kişilikte veya nefste söz konusudur. Diğeri ise¸ tutum ve davranışlarla görünen zâhiri kibirdir. Yani kibrin davranışlara yansıyan yönüdür. Gazâlî¸ konuyu tutum oluşumu süreçlerine benzer bir şekilde açıklar.

Ona göre görünen davranışlar¸ içsel süreçlerin sonucudur. Yani kibirli davranışlara sahip olan bir insanın¸ bu tutumunun gerisindeki bilişsel ve duygusal süreçler ile davranış eğilimleri asıl güdüleyicilerdir. Kendini başkalarından üstün görme isteği içindeki bir insan¸ kibirli tutum sahibi olup¸ ona uygun davranışlar sergiler.

Gazâlî¸ kibir ve kendini beğenme ifadelerinin sosyopsikolojik işlevlerine dikkat çeker. Ona göre kibir¸ insanlar arası ilişkilerde söz konusu olur. Bir insanın başkalarıyla kendini karılaştırarak onlardan üstün olduğunu düşünmesi veya öyle davranması durumunda kibirden söz edilebilir.

Oysa kendini beğenme¸ insan bir başına olduğunda da mümkün olabilir. Gazâlî¸ kibrin işlevsel olabilmesi veya kibirden söz edebilmek için üç şeyin birleşmesi ve bir araya gelmesi gerektiğini belirtir. İlk olarak bireyin kendine bir konum belirlemesi gerekir. Daha sonra başkaları için de konum belirlemesi gerekecektir.

Yani hem kendisi¸ hem de başkaları için belirlenmiş mevki yahut konumlara ihtiyaç vardır. İşte kibir davranışı için bu ikisinin bireyde olması yanında¸ bunlar arasında karşılaştırmaya da gerek olacaktır. Yapılacak karşılaştırma yahut mukayese sonucunda kendini başkalarından üstün görme kanaatiyle birlikte kibir karakteri¸ kişilikte belirir. Böylece tutum ve davranışlar üzerinde etkide bulunarak¸ başkalarınca da kibirli insan nitelemesi yapılabilecektir.

Kendini Beğenen Kimse

Kibirli olmak¸ kendini beğenme ile birebir aynı şey değil¸ ama ilgili bir yaşantı olarak görülebilir. Nitekim az önceki açıklamalarda görüldüğü gibi¸ kibirde bir mukayese gerekirken¸ kendini beğenme daha çok kişinin kendi iç dünyasında yaşanan bir süreçtir.

En azından kişinin oluşumu itibarıyla kendi iç dünyasıyla ilgili bir yaşantı olarak gözükmektedir. Gazâlî'ye göre¸ kendini beğenen kimse¸ sahip olduğu mal-mülk¸ ilim¸ para¸ ahlak vb. ne tür özellikler varsa¸ bunların Allah'ın lütfu olduğunu unutup kendine mal edendir. Hatta bu çerçevede kendini beğenen kimseler¸ her şeyi kendilerinden bilip ya da kendilerinin olduğu vehmine kapılıp¸ başkalarına verdiği şeyleri çok görür ve onları minnet altına almaya kalkışırlar.

Gazâlî bazı durumlarda kendini beğenme olarak görülebilecek halleri sakıncalı görmez. Sahip olduğu ilim¸ amel ve bazı olumlu niteliklerin yok olmasından korkmanın problem oluşturmayacağına inanır. Burada önemli olan Allah'tan¸ olumlu sıfatlara¸ ahlakî özelliklere ve ilme sahip olmayı dilemek¸ var olanları korumayı istemek ve bunları sadece Allah'tan bilmektir.

Sonuç olarak Gazâlî'ye göre kibir¸ sosyopsikolojik işlevleriyle gerçekleşen olumsuz bir karakter özelliğidir. Kendini beğenme ise¸ psikolojik yönü daha ağır basan¸ bireyin kendisinde başlayan ama kibri besleyen ve destekleyen hastalıklı bir karakter özelliğidir. İnsan¸ her ikisinden de sakınmalıdır.

Çünkü kendini beğenme ve kibirle gelişen karakter özellikleri¸ narsistik kişiliğin insandaki zemini olacaktır. Narsizm denilen kendini abartılı olarak algılama şeklindeki sorunlu kişilik özelliğinin sonucu ise¸ psikolojik ölümden başkası değildir.