Yesevî Dervişlerinin Zikre Koyulma Çabası

Ahmed-i Yesevî, hikmetlerinde bizlere Kur’ân’ın öngördüğü zikir ibâdetini gündemde tutmakta, inananların zikirle uyanışa ermelerini öngörmektedir. Ahmed-i Yesevî, konuyu özellikle şu beş ana noktada ele almaktadır:

1. Allah’ın Adını Yüceltme Azmi

Ârifler, Allah’ın kudret ve azametine hürmet ederler. Allah’ın yüceliğini ilân ederler. Ârifler azamet-i ilâhiyye karşısında acziyetlerini hissedip mahviyet duygusuna bürünürler. Getirdikleri tekbirlerle Allah’ın yüceliğini ilân ederler. Getirilen tekbirler, gerçekleştirilen tehliller, aşkla söylenen telbiyeler, yapılan teşbihler, yapılan tahmidler ve söylenen Hak sözler âriflerin sırât-ı müstakîm üzerine olmak derdinin dışa vuran hâlet-i rûhiyeleridir.

Onlar yüceliği Hakk’ın zâtına ait görürler, O’na muhtaçlık duygusu içerisinde yaşarlar, O’nu yâd edip O’nun yoluna baş koyarlar.[1] Allah’ın büyüklüğünü, yüceliğini, kudretinin sonsuzluğunu, azametini anmak ve anlamak için Ahmed-i Yesevî, hikmetlerinde tekbir getirmeyi tavsiye etmekte, sohbete tekbirle başladığını belirtmekte, hayatı getirilecek tekbirlerle anlamlı kılmaya davet etmektedir:

Kul Hoca Ahmed tekbîr deyip sohbete başla

Hay u heves ben-benliği uzağa gönder

Seherlerde dört dövünüp dinmeden çalış

O sebepten Hak’tan korkup kabre girdim.[2]

2. Allah’ı Zikredenlerin Ürperen Kalpleri

Ahmed-i Yesevî’ye göre zikir öyle bir büyük iksirdir ki, Allah içtenlikle zikredildiği zaman kulun gönlüne ve bedenine büyük tesir halkası oluşturmaktadır. Ahmed-i Yesevî hikmetlerinde bu durumu şu şekilde dile getirmektedir:

Aşk bağını sıkıntı çekip yeşertmesen

Hor görülse kötü nefsini öldürmesen

Allah diyerek içe nûru doldurmasan

Vallah billah sende aşkın eseri yok

Hak zikrini can içinde çıkarmasan

Üç yüz altmış damarlarını kımıldatmasan

Dört yüz kırk dört kemiklerini kul eylemesen

Yalancıdır Hak’a âşık olduğu yok[3]               

3. Allah’ı Zikredenlerin Cehennemden Korunmaları

Zikredenlerin dünyası da âhireti de cennet olur. Zikredenlerin gönlü de hânesi de şen olur. Zikredenlerin dili de işleri de hoş ve lâtif olur. Zikredenler incelik, zarâfet, estetik, kibarlık, letâfet, doğruluk ve güzellik yolcusu olur. Zikredenler kendilerini cehennemlik olmaktan kurtarır, daha dünyadayken cennet atmosferine bürünmeye başlar.

Cennetin güzel kokusu, cennetin tatlı lezzetleri, cennetin olanca güzellikleri onların simalarında, gönüllerinde, işlerinde ve hallerinde tezahür etmeye başlar. Cehennemden uzaklaşıp cennette yakınlaşmanın seyrini zikrullahta gören Ahmed-i Yesevî zikrin cehennemden azat kılan kıymet-i harbiyesine dikkatimizi çekmektedir.[4]

4. Hiçbir Şeyin Mü’minleri Allah’ı Zikirden Alıkoymaması

Bizleri dünyevî kaygılardan ve gaflete bürünmekten uzaklaşmaya davet eden Ahmed-i Yesevî, Hak erlerini hiçbir şeyin zikirden alıkoymayacağı gerçeğini şu şekilde beyan etmektedir:

Ricâlün lâ tülhîhim deyip Allah söyledi

O yiğit mâsivâdan olur ayrı

Zikrini deyip her nefeste olsa hazır

Bulur her zaman gavslar gavsı celâletini.[5]

Âyetlerden iktibasta bulunarak mâsivânın Hakk’ı zikirden alıkoyamayacağını ise şu şekilde ifade etmektedir:

Erenleri Hak yâdından gâfil olmaz

Ricâlün lâ tulhîhim der Hâliku’n-nâs

Eren yolunu tutan aslâ yolda kalmaz

O hazrette sır esrarı makbul olur.[6]

Allah’ın zikrinden bir an bile gâfil kalmayan seçkin isimleri erenlerden saymaktadır. Hikmetlerinde bizleri bir an bile Hak yâdından ayrılmamaya davet etmektedir:

İşbu yola ey kardeş pîrsiz girme

Hak yâdından bir an gâfil olup yürüme

Mâsivâya akıllı isen gönül verme

Lanetli şeytan kendi yoluna salar imiş [7]

Hakk’a âşık olan kişinin dünya kaygısına kapılmayacağını hatırlatan Ahmed-i Yesevî, bizleri hiçbir şeyin Allah’ı anmaktan alıkoyamayacağını özellikle vurgulamaktadır:

Âşık yanar candan yanar Hakk’ı sever

Allah için dünya kaygısını boşlar

Bağrını deşip baştan ayağa kana boyar

Âşık olup terk eyleyip yürür olmalı[8]

Cemâlullâhı müşâhede edebilmek için evlâd u ıyaldan geçmek gerektiğini, Allah’ın dışında hiçbir şeye güvenmemek gerektiğini Ahmed-i Yesevî şu şekilde ifade etmektedir:

Kul Hoca Ahmed cemâl arayıp fakir ol

Geç çoluk çocuğundan ayrı kal

Allah hakkı bunlar düşman uzak ol

Ayrı kalan cemalini görür imiş[9]

Sahip olduğumuz imkânları, varlık ve servetimizi, çoluk çocuğumuzu, ev barkımızı gururlanma sebebi değil, birer imtihan sebebi olarak değerlendiren Ahmed-i Yesevî bu dünyadan göçmeden isyan düğümünü çözmek gerektiğini şu şekilde vurgulamaktadır:

Vah ne yazık sevgi kadehini içmeden

Çoluk çocuk ev barktan tam geçmeden

Suç ve isyan düğümünü burada çözmeden

Şeytan galip can verirken de şaştım ben işte[10]

İmtihan dünyasının zorlu bir süreç olduğuna, rehâvete kapılıp şımarmamak gerektiğine vurgu yapan Ahmed-i Yesevî riyâzet ve mücâhede yolunu tercih etmemizi tavsiye etmektedir:

Allah için evlâtlarımı yetim eylesem

Riyâzette kemiklerimi hamûr eylesem

Ehil ıyâl ev barkımı düşman eylesem

Dostlar Hocam bana bağlım der mi ki[11]

Sûfîlik iddiasında bulunan, dervişlik yoluna giren, erenlerin dünyasına yönelen isimlerin daha dikkatli olması gerektiğini ifade eden Ahmed-i Yesevî dervişleri Hak zikrinin pervânesi olmaya davet etmektedir:

Ey sûfî kıldın muhabbet dâvâsını dîvâne ol

Mâl ve mülk ev barkdan geç ve ilgisiz ol

Kim Allah diye söylese bin dönüp pervânesi ol

Sûfî-nakş oldun velî aslâ Müslüman olmadın[12]

Dünya hayatını bir heves, çoluk çocukların varlığını bir imtihan olarak gören Ahmed-i Yesevî muhâtaplarına servet avcılığında değil helâl kazanç peşinde koşmayı, servet ve çocukların kendilerini Hakk’ı zikirden alıkoymaması gerektiğini vurgulamaktadır:

Gidelim deriz ev barkdan ayrı olup

Çoluk çocuk ev barkdan ırak olup

Dünyâ telâşını dışlayıp bahr-ı Hûdâ olup

Ey yârânlar hoşça kalın ta görenece[13]

5. Rahmân'ın Zikrinden Uzak Kalmanın Acı Sonu

Kulun Rabb’ini sevmesi O’nun zikriyle doğru orantılıdır. Rabb’ini zikrettiği oranda gönlünde muhabbetullah artacaktır. Âyet-i kerîmede Rabb’imiz bizlere; “Kim, Rahmân’ın zikrinden yüz çevirirse, biz ona bir şeytan musallat ederiz; artık o, onun ayrılmaz bir dostudur.”[14] uyarısında bulunmaktadır. Âyet-i kerîmeden aldığı ilhamla Ahmed-i Yesevî, zikirden yoksunluğun şeytanla yoldaşlık anlamına geldiğini şu şekilde dile getirmektedir:

Nefsim beni yoldan çıkarıp hakir eyledi

Çırpındırıp halka ağlamaklı eyledi

Zikir söyletmeyip şeytanla dost eyledi

Hazırsın deyip nefs başını deldim ben işte.[15]

Allah’ın zikrinden yüz çevirenlerin ebedî hayatı değil dünya hayatını tercih ettikleri üzerinde duran Ahmed-i Yesevî, bizlere zikrullâhı terk edip kendilerini dünya hayatının geçici heveslerine kaptıranlardan uzak durmaya şu şekilde davet etmektedir:

Akıllı isen gariblerin gönlünü avla

Mustafâ gibi yurdunu gezip yetim ara

Dünyaya tapan soysuzlardan yüzünü çevir

Yüz çevirerek derya olup taştım ben işte.[16]

Kalbi Rabb’ini zikirden uzaklaşanlar Ahmed-i Yesevî’ye göre dünyaya aldananlar, nefsin şehvetlerine tâbi olanlar, dünyayı âhirette daha çok tercih edenler sınıfındandır. Ahmed-i Yesevî hikmetlerinde sıklıkla kalbimizi Hakk’ı zikirle hemhâl kılmamızı öğütlemektedir.

Ebü’l-Hasen eş-Şâzilî’ye (ö. 656/1258), “Efendim, asrınızdaki insanlara ne ile üstünlük sağladınız; hâlbuki sizde (herkesten ayrı olarak yaptığınız) büyük bir amel göremiyoruz!” diye sorulduğunda, eş-Şâzilî şöyle cevap vermiştir: “Allahu Teâlâ’nın, Peygamber (s.a.v.)’ine emrettiği bir hasletle üstün geldim; o da sizden gelecek menfaatten ve dünyanızdan yüz çevirmektir.”[17]

Hak ile vuslâtı öncelikli hedef hâline getiren, ilâhî vuslâta ermenin çabasına koyulanları Allah (c.c.), kurtuluşa erdirmekte, onlara yardım etmekte ve kendisini ilâhî huzuruna çekmektedir.  Allah (c.c.) bizleri gâfillerin arasına girmekten ve onlarla içli dışlı olmaktan sakındırmaktadır.[18]

İbn Acîbe’nin yerinde tesbitiyle söyleyecek olursak, gâfillerin sohbeti kalbi öldürücü bir zehirdir. Bir zarûret yokken onlarla oturup kalkmak bir kayıp ve vakti boşa geçirmektir. Ancak onlarla oturan kimsenin nûru, onların karanlığına gâlip gelir ve onları Allah’a çekerse, böyle bir kimsenin onlarla oturması, gâfiller için bir kemâl sebebidir.[19]

• Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı öğretim üyesi

[1] İbn Acîbe, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. el-Mehdî, el-Bahru’l-Medid fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, thk. Ömer Ahmed er-Râvî, Dâru’l-Kutübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2010, c. VIII, s. 172.

[2] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  TDV Yayınları, Ankara 2018, s. 80.

[3] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s.293.

[4] Derya Ersöz, “Ahmet Yesevi, Hâkim Ata ve Yunus Emre’de Ahiret Tasarımı”, Folklor Akademi Dergisi, c. 4, Sayı: 1, s. 137.

[5] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 279.

[6] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 294.

[7] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 244.

[8] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 233.

[9] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 257.

[10] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 60.

[11] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 169.

[12] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 262.

[13] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 430.

[14] Zuhruf 43/36.

[15] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 61.

[16] Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet,  s. 60.

[17] İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medid, c. VII, s. 240-241.

[18] Bkz. 18/Kehf, 28.

[19] İbn Acîbe, el-Bahru’l-Medid, c. VII, s. 240-241.