Hüsn-i Hat ve Şiir

Atalarımız İslâm dâiresine girdikten sonra ortak mirasa elden geldiğince katkıda ‎bulunmaya çalışmış; bu medeniyeti geliştiren üç büyük milletten biri olmuş; İslâm inancının ‎neticesi olan insan merkezli bir hayat tarzının oluşmasında büyük hizmetlerde bulunmuşlardır. ‎

Özellikle şiir ve hat vadisinde dünya ölçeğinde eserler ortaya koydukları cümlenin kabul ettiği ‎gerçeklerdendir. Yine, “Kur’ân Mekke’de nâzil oldu, İstanbul’da yazıldı, Mısır’da okundu.” ‎sözü bu konuda önemli bir vurguyu ifade eder. Kur’ân harfleri hattatlarımız elinde gören ‎herkesi hayrete düşüren bir gelişme gösterdi.

Kur’ân harflerinin yumuşak ve esnek yapısı ‎hattatlara zengin seçenekler sunuyordu. Şekilden şekle giren harflerle oluşan tablolar camileri, ‎medreseleri, evleri süslemekteydi. Her kurum için ayrı bir yazı sitili kullanıldığını bilmekteyiz. ‎Şairler eserlerini yazıyor, hattatlar çoğaltıyor; müzehhibler ise süslüyordu.

Böylece kitap, ‎birkaç sanat kolunu dolaştıktan sonra insanlara okunmak üzere sunuluyordu. Kitap, hem ‎muhtevâsı hem de görünüşü ile bir sanat eseri olmanın saltanatını sürüyordu. Kitapta kullanılan ‎hat ise başlı başına bir sanat ziyâfetiydi.‎

Süleymaniye Kütüphânesi, Aşir Efendi koleksiyonunda bir mecmuâda (Sül. Ktp. Aşir ‎Ef. 00438/yk. 52) hatları tarif ve tavsif eden bir manzûme ile karşılaştım. On iki beyitlik bu ‎manzûmede on iki hat türü sıralanıyor, her birinin özelliklerine dikkat çekiliyordu. ‎

Manzûmenin şairi, bütün hat türlerinden haberdâr görünüyor. Zira hangi hattın ne işe ‎yarayacağı konusuna da değiniyor, âdetâ okuyucuya rehberlik etmek istiyor gibi bir durum ‎sergiliyor. Aşağıda bu manzûmeyi nesre çevirerek kısa notlarla sunmak istiyorum. Bu kısa ‎manzûme bile atalarımızın sanatla nasıl iç içe yaşadıklarının belgesi olarak algılanabilir.‎

Der Ta’rif ve Tavsif-i Hatt-ı İsna-‘Aşar ‎

On iki hattın tarif ve tavsifi hakkında

‎1.‎         Şöyle bil kim devr içinde ḫûb ḫaṭ

Tarz-ı kûfîdür heman maḥżâ faḳaṭ

(Şunu iyice bil ki dünyada (zaman içinde) başlıca güzel hat sadece kûfî tarzında olanlardır.)‎

Şair, söze tarihî hat olan kûfî ile başlıyor. Şaire göre tarih içindeki en güzel hat kûfî ‎yazısıdır. Bu yazı, duvarlara nakşedilen yazılarda görsel bir şölen sunma gibi bir özelliğe de ‎sahiptir. Çoğu insan tarihî yapılarda gördüğü bu hattın anlamlı bir metin olduğunun farkına ‎bile varamamaktadır.

Bursa Ulu Camii’nin duvarlarında bu yazının güzel örnekleri vardır. Kûfî ‎yazı eski devirlerden beri vardır. Tarihi, câhiliye devrine kadar gitmektedir. Ayrıca celî kûfi ‎yazısı da vardır.‎

‎2.‎         Çün sülüsdür dehrde aṣl-ı ḫuṭûṭ

K’andadur vaṣf-ı su’ûd ile hübûṭ

(Dünyada hatların aslı sülüsdür. Onda yükseliş ve düşüşün tarif ve tasvirleri vardır.) ‎

Sülüs iki mm.lik kalemle yazılır. Harfler yumuşak ve âhenkli döner. Görünüş olarak nesihten ‎biraz büyük, harflerinin yuvarlaklığı daha azdır. Hattın temeli kabul edilir. Bütün hat kuralları ‎sülüsten çıkarılmıştır. Hat öğrenmeye sülüsten başlanır. Osmanlı’da en çok kullanılan hattır.‎

Sülüs kısaca: “harflerin altında dört parçası düz, iki parçası devirlidir. Yazının, sülüs ‎‎(üçte bir) adını alması, bu üçte iki ve üçte bir nisbetinin korunmasından dolayıdır. Bu, yazıda ‎harflerin çıkış ve inişi “suûd” ve “hübût” kelimeleri ile ifade edilmiştir. Şair, sülüs yazısının güzelliğini ‎vurgulamak için “suûd” ve “hübût” kelimelerini farklı anlamlara gelebilecek şekilde kullanıyor. ‎

Bu kelimeler, insanın yükseliş ve düşüşünü de çağrıştırıyor. Sülüste başarılı bir hattatın ‎mevkiinin yükseleceğine îmâda bulunduğu düşünülebilir. ‎

‎3.‎         Haṭṭ-ı reyḥânî  ‘acebdür iy püser‎

‎            ‘Âḳıl iseñ ḳıl aña bir dem nazar

(Ey oğul, reyhânî yazısı da çok güzeldir; akıllı isen bu yazıya bir kez bak.)

Reyhânî hat da ‎estetik olarak çok güzeldir. Reyhânî yazının kalınlığı sülüs gibidir. Bunda gözü kapalı harf ‎yoktur. Kur’ân ve duâ yazımında çok kullanılmış ise de sonraları terk edilip kullanılmaz ‎olmuştur. 16. yüzyıldan itibaren terk edilmiş olduğu bildirilmektedir. İbni Bevvâb tarafından ‎icat edildiği söylenir.‎

‎4.‎         Riḳʿadur çünki rüsûmât-ı ṣükûk

Ehl-i ‘ilm iseñ aña eyle sülûk

(Rik’a, resmî yazışmalarda kullanıldığından, ilim ehliysen o yola gir.)

Nesih yazının ‎dişsiz, yuvarlak ve kıvrak bir türüdür. İcâzetler bu hat ile yazıldığı için buna “icâzet hattı” da ‎derler.

Rik’a: Aslı “rıkaa” olan bu yazı, bitişmesi ve süratli yazılması bakımından Latin ‎harflerinin kabulüne kadar resmî yazışmalarda kullanılmıştır. Rik’a, Dîvânî yazıdaki dikey ‎harflerin boylarının kısaltılması, sadeleşmesi, kavis ve meyillerinin azaltılmasıyla meydana ‎gelmiştir.

Rik’a’nın Dîvânî yazıdan sonra ortaya çıktığı söylenmektedir. Bu yazı, mektuplarda ‎da kullanılmıştır. Bu sebeple şair, ilim erbabına bu yazıyı öğrenmeyi tavsiye etmektedir. Bu ‎yazıyı iyi yazan bir kâtibin girdiği memuriyette daha kolay yükselebileceği anlatılmak ‎istenmiştir.‎

‎5.‎         Nesḫdür ‘âlemde çün ḫaṭṭ-ı güzîn

Dâyimâ sa’yi aña eyle hemîn

(Nesih, dünyada seçkin bir hat olduğundan daima ona gayret sarf et.)

Sülüsle çok sıkı ‎bağları bulunan bu yazı sülüs yerine ikâme edilmiştir. Nesih kalemi, sülüs kaleminin üçte biri ‎kadardır. Bu sebeple nesih “ba”sı sülüs “ba”sının üçte biri oranındadır. Nesih, kûfînin köşelerinin ‎yuvarlaklaştırılması ile meydana gelmiştir. Kolay yazılması bakımından rağbet gösterilen ‎önemli bir yazı türüdür.

Diğer yazılara oranla yazarken kalemin hareketinde harflerin sür’atle ve ‎muntazam sûrette meydana gelmesine ve bitişmesine elverişli bir durum vardır. Bu yazı daha ‎çok Kur’ân-ı Kerim yazmada kullanılmıştır. Nesih, sülüste kullanılan kalemden ucu çok daha ‎ince (ağzı yaklaşık bir mm. kalınlığında) kalemle yazılır.

Bu yazı çeşidi geliştikten sonra ‎Kur’ân-ı Kerimler Kûfî yerine-bilhassa Türklerde-Nesih hat ile yazılmıştır. Dolayısıyla beyitte, ‎şair tarafından bu yazının iyi öğrenilmesi tavsiye edilmiştir.‎

‎6.‎         ‎‘İzzet isterseñ bu gün itme ġalaṭ

Eyle ser-meşḳi hemân ta’lîḳ ḫaṭ

“Değer (bulmak) istersen bugün yanlış yapma; çalışmanın sermeşkini/çalışmanın ilk işini) ta’lîk hattı yap.)

Bu ‎yazı sülüsle aynı kalınlıktaki kalemle yazılır. 12. yy.da İran’da ortaya çıkan bu yazı biçiminde ‎harflerde düz hat yoktur. Harfler hep kavislidir. Ta’lîk yazının ince biçimine hafî veya ince ‎ta’lîk adı verilir. Bu yazının hat tarihimizdeki en ünlü ismi Yesârî Es’ad Efendi (ö.1766)’dir. ‎

Ta’lîk hattının en güzel örnekleri Türk hattatları tarafından ortaya konmuştur. Ta’lîk yazıda. ‎İran Ta’lîk’i ve Osmanlı Ta’lîki olmak üzere iki üslûp vardır. Anadolu'da hattatlar ‎önceleri İran üslûbunun etkisinde kalmış, fakat daha sonra kendi görüş ve sanat ‎anlayışları ile bu yazıya yeni bir üslûp kazandırmışlardır.

Bunda Yesârî'nin ‎öncülüğü ve oğlu Yesârîzade Mustafa İzzet'in gayretleri etkili olmuştur. Ta’lîk, ‎ince, kavisli, nârin yapısı ve harekesiz yazılışıyla hoş ve şiir gibi görünüşe ‎sahiptir. Osmanlı Ta’lîk hattının hurde (küçük) veya hafî (ince) denilen şekli edebî ‎eserlerde ve dîvânlarda kullanılmış; fetvahânenin de resmî yazısı olmuştur.

Dîvân ‎ve mesnevîler bu yazı ile yazıldığından ta’lîk hattatları, yazılarının güzelliği ‎oranında okuyucuya ulaşma imkânına sahip olurlardı. Bu bakımdan şair, “Değer ‎bulmak, izzet görmek, insanlar tarafından takdir edilmek istersen bu yazıyı öğren.” ‎diyerek konunun sosyal statü ile ilişkisine de vurgu yapmış oluyor. ‎

‎7.‎         Diler iseñ baḫt ü devlet ola yâr

Ḫaṭṭ-ı dîvânîye eyle saʿyi var

(Baht ve saâdetin sana yar olmasını istiyorsan dîvânî hattına çalışmaya gayret et.)

“Dîvâna ‎mahsus” anlamına gelen bu yazı rivayete göre İstanbul’un fethinden sonra devlet işlerinin ‎yürütülmesi için kurulan Dîvân-ı Humâyûn’dan çıkacak resmi yazışmalar için özel olarak icat ‎edilmiştir. Bu yazı, fermân, berat gibi içeriğini silmeğe ve bozmağa, hatta bir harfini dahi ‎değiştirmeye imkân bırakılmaması gözetilen resmî vesikalarda, hüccetlerde bazı vakfiye ve ‎ilâmlarda görülür. Devletin resmî yazışma yazısıdır. ‎

Yukarıdaki beyitte de bu yazının devletle ilişkisi, bir tevriye zenginliği içinde veriliyor. ‎"Eğer talihin, bahtın sana yar olmasını istiyorsan bu yazıyı çok iyi öğrenmen lâzım.” diyor. ‎Ayrıca devlet işlerinde görev almak istiyorsan bu hattı çok iyi öğren, mânâsına gelecek şekilde ‎kullanılıyor.‎

‎8.‎         Kırma dîvânî ‘aceb ḫaṭdür ‘aceb

Oldı maḥżâ ḳullara iḥsân-ı Rab

(Şaşılacak derecede çok güzel bir hat olan kırma dîvânı Allah’ın kullarına tam bir ‎ihsânıdır.)

Dîvânî kırması ilk bakışta dîvânî yazının biraz sadeleşmiş ve ufalmış bir türü gibidir. ‎Ancak dîvânîden daha kolay ve çabuk yazılır. Bu hızlı yazıştan dolayı harfler birbirine bitişir ‎ve okunmasında zorluklar meydana gelir. Yine bu bitişmeden dolayı taklit ve tahrifi zor bir ‎yazıdır. Bu hat ile genel olarak i’lâm, hüccet, vakfiye, berat, ilmühaber vb. belgelerle; arşivin ‎ikinci derecede yazıları yazılmıştır. ‎

Şair, beyitte “aceb” kelimesini yine farklı manalara gelecek biçimlerde kullanmıştır. ‎Aceb kelimesine “güzel ve garip, anlaşılması zor” anlamları yüklenmiştir. Allah’ın kullarına ihsanı ‎olması ise ilginçtir. Zira bu yazının amaçlarından biri, taklit edilememesi ve tahrifinin çok zor ‎olmasıdır.

Yani dileyen bu yazı ile yazılmış bir berat ya da fermâna ilâve yapamaz, bir yerini ‎değiştiremez. Bu sebeple “Allah’ın ihsanı” diyor müellif. Zira tahrifi kolay olsa büyük ‎sahteciliklere ve toplumsal kargaşalara sebebiyet verebilirdi.‎

‎9.‎         Ger dilerseñ mâl-ı Kârûn bî-dirîġ

Kırma-i defterde ḳıl saʿy-i belîġ

(Eğer Kârûn gibi hesapsız mal sahibi olmak istersen defter kırmasına çok çalış.)

Defter ‎kırması, muhtemelen muhâsebe defterlerinde kullanılan kırma dîvânîdir. Kârûn, Hz. Mûsâ’nın ‎akrabasından bir zat olup Hz. Mûsâ’nın duâsı bereketiyle zengin olduğu hâlde zekât ve sadaka ‎vermeye yanaşmayıp hasislik ettiğinden serveti ile yere batmıştır. Burada anılması ‎zenginliğinden dolayıdır. Bu yazı, zor olduğundan, iyi bir kırma dîvânî hattatı iyi ve geliri ‎yüksek bir kitâbet mansıbı, makamı elde edebilirdi.‎

‎10.‎       Olayum dirsen cihanda çîn-i Cem

Elde ḫaṭṭuñ ola ta’lîḳ-ı ‘Acem

(Dünya’da Cem gibi ünlü olmak istersen Acem ta’lîki hattını elde etmen gerekir.)

Ta’lîk ‎kûfînin ayrıntıları ile Pehlevî yazısından ortaya çıkmış bir hat olup menşei İran’dır. Bunun ‎yazılması zor ve kendine özgü incelikleri ve diğer yazı türlerinde bulunmayan harf özellikleri ‎vardır. Bu hat için, Acemler tarafından bulunup kullanıldığından “Acem ta’lîki” denmiştir. Daha ‎sonra bizde en güzel biçimini alarak dîvân ve mesnevîlerde kullanılmıştır.      ‎

Cem, İran’ın efsanevî hükümdarıdır. Şarabın ve içki meclislerinin mûcidi olduğu ‎varsayılır. Şair, “Acem ta’lîkini iyi bilen, şöhrette Cem gibi ünlü olabilir.” demeye getiriyor.‎

‎11.‎       Eyleme her naḳşa çoḳluk i’tibâr

Dehr içinde ḫaṭ hemân nesḫ-i ġubâr

(Her süse, çok itibar etme, dünyada hat sadece gûbârî nesihtir.)

Gûbâr, Arapça “toz” ‎demektir. Çok ince ve küçük yazılmış, toz denecek tarzdaki yazıya da bu sebeple “Gûbârî” ‎denmiştir. Nesih kırması biraz daha incelip ufalırsa nesih hurdası, bu da incelip âdetâ toz hâlini ‎alan yazılara dönüşürse nesih gûbârîsi adı verilir. Gûbârî denmesinin sebebi yazının âdetâ ince ‎toz gibi görünmesidir. Klasik şiirimizde sevgilinin ayva tüyleri gûbârî yazıya benzetilir. ‎

‎12.‎       Ḫaṭṭ-ile dirseñ olasın kâmrân

Sana ta’lîḳ-i ġubârî bes hemân

(Eğer hatla murâdına erip mutlu olmak istersen sana gûbârî ta’lîki kâfdir.)

Şair, son dersi bu ‎beyitte veriyor. Ta’lîkin gûbârî tarzının önemine vurgu yaparak hat meraklısını teşvik ediyor. ‎İncecik, toz görünümlü ta’lîk yazısının zor olduğunu, ancak bunu başarırsa muradına ereceğini ‎ifade ediyor. Osmanlı’da hat sanatına önem verildiğinden başarılı bir hattat bu sanatla geçimini ‎sağlayabilir, hatta refaha kavuşabilirdi.‎

Hat sanatının inceliklerini şiir formunda anlatan bu manzûme bize has bu enfes sanatın macerâsını kısa bir biçimde dile getirmektedir. Hat sanatı, Latin harflerinin kabulüyle, kısa bir süre görmezden gelinmiş olsa da günümüzde yeniden sanatseverlerin gözdesi hâline gelmiş, yeni hattatların yetişmiş ve birçok yerde hat kurslarının açılarak yeniden rağbet görür olması çok önemlidir.

Hat sanatındaki gelişmeler ve yeni yeni istif tarzlarının denenmesi memnuniyet verici bir gelişme olarak dikkat çekmektedir.