Hakîkat ve Mecaz Arasında Aşk

Allah, bir gizli hazine olan varlığını tanıyacak göz, sevecek gönül; sanat eserlerini takdir ‎edecek bir akıl bulunmasını dilemiş, evreni ve içindeki bütün güzellikleri idrak edebilme ‎melekesiyle donatmış olduğu insanı yaratmıştır. Kâinatı, bütün güzellikleriyle insanın ‎beğenisine sunan Yaratıcı, ondan bu güzellikleri takdir ve tahsin ederek nimetlerine karşı şükür ‎ve ibâdetle karşılık vermesini istemiştir.

Mutlak güzel, kendi hüsnünü/güzelliğini güzellikler ‎şekline yaratarak insanın gözlerinin önüne serdi. Daha açık bir ifâdeyle insan bu güzellik ‎görünümlerinin, bu akıp giden hilkat parıltılarının ebedî bir güzelden geldiğini anlayıp ‎anlamama konusunda çetin bir imtihana tabi tutuldu. Gönül, gördüğü güzellikler karşısında ‎tarifsiz gerilimler içinde gelgitler yaşadı; akıl ve kalp arasında gidip gelen bir trapezde salınıp ‎durdu. ‎

Gönül kimi zaman bir okyanus gibi dalgalandı, taştı. Kimi zaman derinliğinin sessizliği ‎ve karanlığı içinde buhranlar geçirdi. Bir sevgi fırtınası içinde girdaba kapılmış gibi serayla ‎süreya arasında gitti gitti geldi. Yaşadığı bu duygu taşkınlığına, aklın sınırlarını zorlayan bu ‎yönelime “aşk” adını verdi. Kimi zaman karşısına ceylan gözlü ürkek bir güzel, kimi zaman ‎belli belirsiz bir güzellik tayfı çıktı. Anlamakta, anlatmakta zorluk çekti de Nedim’in diliyle;‎

‎Bulunmaz bu şehr içre vasf ettiğin dilber Nedîm

Bir peri sûret görünmüş bir hayâl olmuş sana‎

diyerek hayretini ifade etmiştir. İnsan yine de kalbinde depremler meydana getiren bu ‎güzelliklerin ardına düştü. Gönül çırpınışlarını sese, söze, saza döktü. Duyguları sazın telinden ‎nağmelere, sözde mısralara, dönüştü. Hz. Âdem’den zamanımıza süre gelen bir serüven, bir sergüzeşt ‎ başladı. ‎

Bazen Yusuf ve  Züleyhâ, Leylâ ve Mecnûn, Cemşid ve Hurşid, Vâmık ve  Azra, Varaka ve ‎Gülşâh, Ferhad ve Şirin oldu insan adına, bu ezelî, devam ede gelen macerâyı anlattı durdu. Her ‎şekilde, her türde, her vezinde anlatılan aslında aynıydı, bir tek gerçekti: Aşk…    ‎

Aşk, kâinatın var edilme sebebi olarak bütün dünya edebiyatlarının başlangıçtan beri en ‎vazgeçilmez temalarından biri olarak yerini ve önemini daima korumuştur. İnsan rûhlarını yaratıp ‎onlardan “Ben Rabb’iniz değil miyim?” sorusuna “Evet!” cevabını alan Yüce Allah (c.c.), rûhundan ‎bedene üflemiş ve âdemi yeryüzü gurbetine hikmet ve meşîetinin gereği olarak sınamak için ‎yollamıştır. Görünüşte Hz. Âdem babamızın bir hatasıydı yasak meyveyi yemek fakat aslında murâd-ı ilâhî ‎bu imtihan salonuna insanın yollanmasıydı. ‎

Asıl vatanından ayrılan insan rûhu dünyada sürekli bir daüssıla, dâimî bir vatan ‎özlemiyle yaşadı durdu. Zatında mevhum bir varlık kimliğine sahip olan kâinat, İlâhî esmâ ve ‎sıfatların bir tecellîsidir. Sürekli tecellî sonucunda varmış gibi görünen tabiat, bu görüntüsünü ‎Allah’ın güzel isimlerinden almakta. “Varlık” denemeyecek olan bu serabın ardında bütün ‎haşmet ve debdebesiyle bir “tevhid saltanatı” hüküm sürmektedir.

Dolayısıyla “ikilik” kavramı ‎sadece bir vehim, hakîkati kavramada bir “varsayım”, bir “mikyas/ölçüt” olarak ortaya çıktı. Görünen, ‎esmâ-i ilâhiyenin tecellîleri, parıltıları ve akıp duran güzellikleridir. Bu güzellikleri temâşâ eden ‎insan rûhu, görüntünün ardındaki “gerçek”e ulaşma cehdi içinde asırlar sürecek bir aşk seyr ü ‎sülûküne, bir bitmez gönül yolculuğuna girişmiş, türünün sözcüsü olarak da şair, bu seyahati, bu engel ‎tanımaz koşuyu, bu özlemi şiir formunda dile getirmeye çalıştı. ‎

Şimdi “aşk” kavramının yolculuğunu kısaca özetleyelim de bir yanda Hz. Yusuf’u, ‎Yunus Emre’yi, Mevlânâ’yı, Nesîmî’yi, Hallâc’ı, Mecnûn’u, Ferhad’i, Cemşid’i, Vâmık’ı, diğer ‎yanda Züleyhâ’yı, Leylâ’yı, Şirin’i, Hurşid’i, Azrâ’yı anlayabilelim. ‎

Literatürde “aşk”, ilâhî ve beşerî olmak üzere iki biçimde kullanılır. İlâhî aşk karşılığı ‎olarak “hakîkî aşk”; beşerî aşk içinse “mecâzî aşk” ifâdeleri kullanılagelmiştir. İlâhî aşk daha ‎çok tasavvufta, kimi zaman da İslâm felsefesinde ele alınıp işlenmiş, varlıklar hiyerarşisinde ‎alttaki varlığın bir üstteki varlığa iştiyâkı ve sevgisi de aşk olarak ifade edilmiştir.‎[1] ‎

Kur’an’da ‎ve sahih hadis kitaplarında aşk kelimesi geçmez; bunun yerine “hub”,” muhabbet” ya da ‎‎“meveddet” kelimeleri kullanılır. Yine Rabia, Bâyezîd-i Bistâmî, Cüneyd-i Bağdâdî, Hallâc-ı ‎Mansûr gibi ilk dönem mutasavvıfları da aşk sözcüğünü kullanmamışlardır.‎[2] ‎

İslâm ‎tasavvufunda aşk kavramını ilk kez ciddî bir biçimde inceleyen Ahmed el-Gazâlî’dir.[3]‎ ‎ ‎Ruzbihân-ı Baklî, “Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi istedim ve bu yüzden bu âlemi ‎yarattım.” mealindeki kudsî hadis olarak rivâyet edilen sözdeki “bilinmek”ten amacın ‎muhabbet olduğunu söyler; Allah’ın sevgiyle tecellî etmesinden bu âlem meydana gelmiştir. ‎Bunun sebebinin de “hakîkat-i Muhammediye” olduğunu söyler. ‎

Görüşleri klâsik edebiyatımızı derinden etkileyen İbni Arabî, aşk kelimesi ‎yerine “muhabbet”i tercih eder. O, sevgiyi üç kısma ayırır: İlâhî muhabbet, rûhî muhabbet ve ‎tabiî muhabbet.[4]‎ ‎ İbni Arabî göre Allah, insan için yine insan sûretinde başka bir şahsı var etti, ‎ona da kadın adını verdi.

Kadın kendi sûreti yani insan sureti üzere yaratılınca Âdem ona ‎müştâk oldu. İbn Arabî’ye göre bu durum bir şeyin kendi yurduna düşkünlüğüdür. Daha öz bir ‎ifâdeyle kadın insana sevdirildi. Allah da insana muhabbet gösterdi; nûrdan yarattığı ‎meleklerinin insana secde etmelerini emretti ve secde ettirdi.[5]‎ ‎

Yine İbn Arabî’ye göre, aşk, ‎eşyayı birbirine bağlayan ve bütün varlıkları kuşatan ilâhî prensiptir. Bu, Allah’a ibâdetin en ‎üst düzeyde görünümünün aşk olduğu anlamına gelir. Başka deyişle evrensel aşk ve evrensel ‎ibâdet (kulluk) bir ve aynı olgunun iki yönü olarak görünür.‎[6] ‎

Bir insan Allah’a bağlanır, O’na ‎âşık olursa, sevgilisi Allah olur. Sevgisinde öyle ileri makama ulaşır ki, Allah’ın yaratıklarına ‎karşı duyulan aşkta yok (fenâ) hâlinden çok daha ileri bir makamda, Allah’ın aşkında yok ‎olur.[7]‎

İmam-ı Gazâlî, aşk konusunda şöyle düşünür: “Allah aynı zamanda güzellik sıfatlarına ‎da sahiptir. Plânında ve yaratıcı kudretinde güzellik vardır. “Allah güzeldir ve güzeli sever.” ‎der, Peygamber (s.a.v.). “İnsanın rûhu, ilâhî kaynağıyla yakınlığa sahiptir. Allah, insanı kendi ‎sûretinde yaratmıştır.

Böylece Allah’ı tüm sıfatları ile bilir ve aynı zamanda onunla ilgili ‎konumumuzu kavrarız. O’na olan sevgimiz zorunlu hâle gelir ve ardından o da bizi sever. Aşk ‎azmi (şevk) içerir, çünkü her âşık her zaman sevdiğini görmenin özlemini duyar. Allah âşığı, ‎kendisine kapalı en büyük ihsân ve en büyük mutluluk olan Allah’ı görmeye ulaşmak için ‎yalvarıp yakarır. Gene aşk, yakınlık (üns) ile neticelenir… Aşk, Allah’ın bilgi ve seyr ü ‎temâşâsının sonucu olduğu için, âşık âriftir.”[8]‎

Aşk, İslâm felsefesinde de tartışılan konulardandır. Felsefe ile uğraşan İslâm ‎düşünürlerinin bu konuda farklı görüşlere sahip oldukları görülür. Onlara ilham veren Eflatun ‎ve Aristo’dur. Ebubekir er-Râzî’ye göre aşk, maddî hazlara düşkünlüğün ortaya çıkmasıdır. ‎

Âşık olanlar şehvetlerinin esiri olduklarından hayvanlardan aşağıdır. İhvân-ı Safâ ise aşkı bir ‎fazîlet olarak değerlendirir. İbn Sinâ, aşkı kemal fikriyle irtibatlandırır. Ona göre hem hakikî, ‎hem mecâzî aşk, bir kemâle erme iştiyâkıdır. İbn Miskeveyh, aşkı sevgide aşırılık olarak ‎niteler.[9]‎ ‎

Miskeveyh’e göre aşk, “Asla Aristo’nun inandığı gibi kendini sevmenin bir uzantısı ‎değil; fakat kendini sevmenin sınırlandırılması ve başkasını sevmektir. O, sevgiyi (muhabbet) ‎genellikle insanlarla doğuştan arkadaşlık etme kapasitesi olarak değerlendirir… Aşırı haz yahut ‎iyilik arzusu olan aşk-menfaat düşüncesi aşka yabancıdır- iki kişinin ötesine geçmez. Hayvanî ‎aşkın objesi haz, mânevî aşkın objesi erdem yahut iyiliktir.”‎ [10]

Mutasavvıflar, “İman edenler Allah’ı daha ziyâde severler.”[11], “Allah onları, onlar ‎da Allah’ı severler.”[12], “De ki: ‘Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, ‎yakınlarınız, kazandığınız mallar, durgunlaşmasından korktuğunuz ticaret ve hoşunuza giden ‎meskenler size Allah’tan, Rasûlü’nden ve O’nun yolunda cihaddan daha sevgili ise, o zaman ‎Allah’ın azabı gelinceye kadar bekleyin.”[13] âyetleriyle, Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Hz. Ömer’e ‎hitâben söylediği: “Ben sana herkesten daha sevimli olmadıkça iman etmiş olmazsın.”[14], “Bana dünyanızdan üç şey sevdirildi: güzel koku, kadın ve ‎gözümün nuru namaz.” hadislerini esas alarak aşk konusundaki görüşlerini temellendirmeye ‎çalışmış, Allah ve onun Sevgili Peygamberi (s.a.v.)’ni sevmenin gereğini ifade etmişlerdir. ‎

Kuşeyrî, şeyhi Ebu Ali Dakkâk’ın, “aşk aşırı sevgi yani sevgide ölçüyü aşmak anlamına ‎gelir. Allah için böyle bir aşırılık düşünülemeyeceğinden O’nun kuluna olan sevgisine aşk ‎denemez. Öte yandan kulun Allah’a duyduğu sevgi ne kadar güçlü olursa olsun yine de O’nu ‎yeterince ve lâyık olduğu ölçüde sevemeyeceğinden kulun Allah sevgisi de aşk diye ‎adlandırılamaz.” diyerek aşkı tanımladığını ve sınırlarını çizdiğini ifâde etmiştir. Kuşeyrî, ‎sûfîlerin Allah’a duydukları sevgiye “aşk” adını vermelerine hoşgörü ile bakmıştır[15].‎ ‎ ‎

Kadın velîlerden Râbia Adeviyye, Cenab-ı Hakk’a duyduğu sevgiyi, aşkı şu sözlerle ‎dile getirir: “Seni iki sevgi ile seviyorum. Biri Sana karşı aşk ile bağlanışımın ifâdesi. Öbürü ‎Senin sevilmeye lâyık oluşunun içimde yarattığı sevgi. Sana aşk ile bağlanışım yüzünden yalnız ‎seni anıyor ve senden başkasıyla alâkalanmıyorum.

Senin sevgiye lâyık oluşunsa, Seni görmek ‎için aradaki perdeleri kaldırmandır. Gönlümün içinde konuştuğum bir kimse varsa yalnız ‎Sensin. Başkaları ise; benim dış yüzümle konuşurlar. Dış yüzüm, yanımda oturanlarla ‎beraberdir. Gönlümün enîsi ise, gönlümün içindeki yardır.

Allah’a sevgi gösterdiğin hâlde ‎O’na karşı mı geliyorsun? Ne tuhaf şey bu! Sevgin gerçek olsaydı O’na mutlaka itaat ederdin. ‎Çünkü seven kimse, sevgilisini dinler. İlâhî, sana cehennemden korkarak ibâdet ediyorsam, ‎beni cehennem ateşinde yak! Yahut cennetini özleyerek Sana ibâdet ediyorsam, bana cennetini ‎haram kıl! Yalnız seni sevdiğimden dolayı Sana ibâdet ediyorsam, beni ezelî cemâlinden ‎mahrûm etme, Ya Rabbî! Allah’ı seven kimsenin, sevgiliye kavuşmadıkça feryad ve figânı ‎dinmez.”[16]‎

Müfessir Fahruddîn Râzî, Allah’ı sevmenin mârifetin, Allah’ı bilip tanımanın ayrılmaz ‎bir parçası olduğunu, kişinin irfânı derecesinde muhabbetullahta aşama kaydedebileceğini ‎söyler.‎[17]‎ Râzî şu kıssayı örnek gösterir: “Hz. İsa üç kişiye rastlar. Bir de ne görsün, onlar daha ‎çok zayıf ve renkleri daha çok soluk.

Öyle ki onların yüzleri sanki nûrdan meydana gelmiş ‎birer ayna gibi. Bunun üzerine Hz. İsa onlara, “Siz bu makama nasıl ulaştınız?” dediğinde ‎onlar, “Muhabbetullah ile…” dediler. Bunun üzerine Hz. İsa, “Siz kıyâmet gününde Allah’a ‎yaklaştırılacak olan kimselersiniz” dedi.”‎[18] ‎ ‎

Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî, “Bu dünya şu dört unsurdan doğdu, fakat dört unsur ‎aşktan doğdu.[19]‎ ‎ Aşk, öylesine bir denizdir ki rahmet dalgalarıyla dalgalanır, dünyaya bulutlar ‎yollar, yakınlarına inciler yağdırır.[20]   Aşk, bir gönül alıcıdır, dostların gelişmesi ‎aşkladır.[21]‎ ‎ Aşksız geçen ömrü hesaba alma! Âb-ı hayattır aşk, canla gönülle ‎kabullen onu.[22]‎ ‎

Akıl, aşk, can; bu üçü, dosdoğru bir üçgen; her yaraya sanki ‎melhem, her derde âdeta derman.[23]‎ ‎ Aşk elemlerle beraberdir, fakat gene de ‎yücedir.[24]‎ ‎ Aşka düşmeyen, aşk vadisinde konaklamayan kişileri doğru yolu ‎bulmuş, muradına ermiş saymayın.[25]‎ ‎ Aşk, kaybedilmiş bir nimettir ki bulmaya ‎çalışmayan mahrum olur gider.[26]‎ ‎

Ey akıl, beni var ediyorsun, ey aşk, beni ‎sarhoş ediyorsun; her ne kadar aşağılatıyorsan da yüceler yücesi Rabbe dek çekip ‎götürüyorsun beni. Ey aşk, acı buyruğuna ver, bizi senden başka herkesten kes ayır.[27]‎ ‎ Aşkta diri olmak gerek, ölüde iş yok. Diri kimdir, bilir misin? Aşktan doğan kişi.[28]‎

‎ Aşk birdir, fakat türlü türlü şekillerde, çeşit çeşit görünmektedir de şu ‎aşağılık şaşıların gözüne, iki, dört... görünür. A aşk, tâ ezelden beri bizimle bir tek sen varsın, ‎bir bir söyle sırlarını.[29]‎ ‎ Aşk bir âlemdir ammâ âlemin de cânıdır aşk. Sevgili ‎gizlidir ammâ güzelliklerin de başıdır o.[30]‎ ‎ Aşk, dengini açtı mı her ağaç ‎yeşerir; kocamış daldan her solukta genç yapraklar biter.[31]‎ ‎

Aşkın bedenle ‎ilgisi yoktur Mevlânâ’ya göre. Aşk bedene değil kalbe ait bir hususiyettir: A aşk, bedene aşk ‎sözünü söyleme, sana karşı münafıklık eder amma aşkla işi yoktur onun.[32]‎

Ey ebedî aşk, canımızı şu zindandan kurtarıp tek Tanrı’ ya götürmek için şu kalıptan ne ‎de hoş yüz gösterdin (D.K. C.I:18).‎ ‎ Bu aşk ya Kevser’ dir, ya âbıhayat; ömre sonsuzluk ‎vermede, insanı ölümsüz etmede. Aşkın sırları kime belirir; görünürse varlığı kalmaz; çünkü ‎yok olur gider sevgilide (D.K. C.IV:183).‎ ‎

Aşk inciler yağdıran bir buluttur (D.K. ‎C.IV:187).‎ ‎ Aşk, misk gibi kokar, o yüzden el-gün duyar onu; miskin, duyulmamak için bir ‎çaresi var mıdır hiç? Aşk ağaca benzer, âşıklarsa gölgesidir onun; gölge uzak da düşse ağaçtan ‎meydana gelmiştir, ağaca uyar ancak (D.K.C.IV:45).‎ ‎

Aşk, güneş gibi yere etek serdi mi ‎âşıklar, çevresindeki yıldız gibi yücelerin yolunu tutmuştur (D.K. C.IV:87).‎ ‎  Aşk, geceleri ‎gönüllerde tek başına gezen bir hırsızdır; yalnız aklı çalar, tek olarak onu yağmalar gider (D.K. ‎C.IV:131).‎ ‎ Aşk nedir bilir misin? Ben’i, biz’i varlık davasını bırakmaktır; güzellikleri, ‎güzelleri yaratanda her dileği, her isteği yok etmektir (D.K. C: 373).‎ ‎ Aşkla âşık birdir; sakın ‎iki sanma sen (D.K.C.V: 239).‎ ‎ ‎

Aşk kan dökücüdür, zâlimdir, külhânidir. Onun eliyle öldürüldün mü, yaşayışa ‎kavuşursun; aşk yüzünden ölendir yaşayan. Bir aşktır bu ki gizli kalmasına imkân yok; âşık ‎olanın bütün sırları ortadadır. Aşk yoksa tat verir bir güzellik de yoktur (D.K. C.V:291).‎ ‎ ‎Aşkı, insanı bütün belalardan koruyan bir kale gördüm ben (D.K. C.V:300).‎ ‎  Aşk ateşinden ‎bir merdiven yap da gök kubbeye daya (D.K. C. V:341).‎ ‎  Aşk, her taştan su fışkırtır; aşk ‎aynada tozu-pası giderir. Aşk, savaşı da ateşe vurdu, barışı da (D.K. C.V: 63).‎ ‎  ‎

Aşksız gönüle sahib olan, padişah bile olsa atlas kefene bürünmüş, mezara gömülmüş ‎ölüden başka bir şey değildir (D.K.C.V: 20).‎ ‎  Aşk, âb-ı hayattır, seni ölümden kurtarır; ‎kendisini aşka atana ne mutlu! (D.K. C.II: 31)‎ ‎ Aşk ateşi bir saldırdı mı kendinden başka ne ‎varsa siler-süpürür, yakar-gider; her şey de yandı mı işte o vakit neş’eyle otur, güzel güzel ‎gülmeye koyul. Hele Elest deminden şimdiye dek onun gibi sayılan-sevilen birinin aşkı olursa ‎bu aşk (D.K. C.III: 121).‎ ‎ ‎

Yukarıdaki iktibaslardan anlaşılacağı gibi İslâm düşünce sisteminde ve tasavvufta ‎‎“aşk” kavramı değişik bakış açılarından irdelenmiş, pek çok olumlu/olumsuz görüş ileri ‎sürülmüştür. Ancak mutasavvıflar, kâinatın yaratılış sebebinin temelinde aşk/muhabbet ‎bulunduğunu ileri sürmüş, kulun Allah’ı aşk derecesinde sevmesinin gereği üzerinde ‎durmuşlar. Bu sevgiye aşk denip denemeyeceği konusunu tartışmışlar. Asıl amaç kalp ‎merdiveniyle Allah’a ulaşmak, O’na layık bir kul olmak…

Kaynakça:

‎A.E. Afifi, İbn Arabî, İslâm Düşünce Tarihi C.II, İstanbul 1990, s. 28. terc., Mustafa Armağan.‎

‎Abdurrahman Bedevî, Miskeveyh, İslâm Düşünce Tarihi C.II, s. 95, terc., Kasım Turhan.‎

‎Fahruddin Râzî, Tefsir-i Kebir, terc., Suat Yıldırım, C.4. Ankara 1989, s.183.‎

‎ İbn Arabî, İlâhî Aşk, terc. Mahmut Kanık, İstanbul 2008.

İbn Arabî, Füsûsu’l-Hikem, terc. M.N.Gençosman, İstanbul 1964.‎

‎ İlhan Kutluer, “Aşk”, TDV. İslâm Ans., C.4, s.17.‎

‎ M.Said Şeyh, Gazalî, İslâm Düşünce Tarihi C.II, İstanbul 1990, s.260, terc., Mustafa Armağan. ‎

‎Mevlana Celaleddin-i Rûmî, Dîvân-ı Kebîr, C.3, İstanbul 2002.

Ömer Rıza Doğrul, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, İstanbul 1948, ss.55-56.‎

Süleyman Uludağ, “Aşk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.4, İstanbul 1994. ‎

[1] Süleyman Uludağ, “Aşk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.4, İstanbul 1994, s. 11.‎

[2] Uludağ agm., s.11.‎

[3]  Uuludağ agm., s.12.‎

[4] Uludağ, agm., s.13.‎

[5] İbn Arabî, Füsûsu’l-Hikem, terc. M.N.GENÇOSMAN, İstanbul 1964, s.447.‎

[6] A.E. Afifi, İbn Arabî, İslam Düşünce Tarihi C.II, İstanbul 1990, s. 28. terc., Mustafa Armağan.‎

[7] İbn Arabî, İlâhî Aşk, terc. Mahmut Kanık, İstanbul 2008, s.32.‎

[8] M.Said Şeyh, Gazalî, İslam Düşünce Tarihi C.II, İstanbul 1990, s.260, terc., Mustafa Armağan. ‎

[9] İlhan KUutluer, “Aşk”, TDV. İslam Ans., C.4, s.17.‎

[10] Abdurrahman Bedevî, Miskeveyh, İslam Düşünce Tarihi C.II, s. 95, terc., Kasım Turhan.‎

[11] 2/165

[12] 5/54

[13] 9/24

[14] Buharî, ‎İman 8-9, Müslim, İman 67-70

[15] Uludağ, agm., s.12.‎

[16] Ömer Rıza Doğrul, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, İstanbul 1948, ss.55-56.‎

[17] Fahruddin Râzî, Tefsir-i Kebir, terc., Suat Yıldırım, C.4. Ankara 1989, s.183.‎

[18] Fahruddin Râzî, agm. s.183‎

[19] Mevlana Celaleddin-i Rûmî, Dîvân-ı Kebîr, İstanbul 2002.

[20] D.K. C.3:456

[21] D.K. C.IV:352

[22] D.K. C.IV:358

[23] D.K. C.II:232

[24] D.K. C.I:168

[25] D.K.C.I:168

[26] D.K. C.I:168

[27] D.K. ‎C.I:196

[28] D.K. C.I:263

[29] D.K. C.II:469

[30] D.K. C.IV:390

[31] D.K. C.IV:358

[32] D.K. C.V:481