Nûr’un Gölgesi Düşmez

Zâtî (1471-1546)

Kâmetin ey bûstân-ı lâ-mekân pîrâyesi

Nûrdan bir servdir düşmez zemîne sâyesi

Yûsuf’u gerçi görenler ellerini kesdiler

Gün yüzün gördü senin şakk oldu bedrin ayası

Menzil-i tîr-i duâ-veş mâverâ-yı nüh-sipihr

Kadrinin arş-ı muallâdan muallâ pâyesi

Evvel ü âhir nazîrin yok senin zâtındurur

Hatm-i cümle enbiyâ kevn ü mekânın mâyesi

Der görenler sen meh-i bedrin münevver hüsnünü

Süt yerine nûr emzirmiş meğer kim dâyesi

Âhiret bâzârına vardıkda eyler fâ’ide

Nakd-i aşkındır anun kim serverâ sermâyesi

Bâğ-ı cennetde ümîdim bu Hudâ’dan Zâtî’yi

Cümle mü’minlerle sen serverin ide hem-sâyesi

Zâtî, 16. yüzyılın üstad şairlerindendir. Türk edebiyatında gazel yazma rekoru onun elindedir. Yukarıdaki şiiri de gazel şeklinde yazılmış bir na’ttir.

Şair, Hz. Muhammed (s.a.v.)’in gölgesinin yere düşmediğine işarette bulunuyor. O, nurdan bir servi olduğu için, Onun gölgesi de yere düşmez, diyor. Hz. Muhammed (s.a.v.)’in vücûdunun nurdan yaratıldığı için gölgesinin de yere düşmediği şairler tarafından en çok işlenen konulardan biridir.

Süleyman Çelebi:

Nûr idi baştan ayağa gölgesi

Bu i’yândır nûrun olmaz gölgesi

Cem Sultan:

Başdan ayağa nûr idi zât-ı hamîdesi

Düşmezse ta’n mı yere zilâli Muhammed’in

(Bestekâr) Itrî:

Sâyesi düşmez yere bir böyle nahl-i Tûr’sun

Mihr-i âlem-gîrsin başdan ayağa nûrsun

gibi beyitleriyle hemen hepsi de aynı konuya temas etmişlerdir.

Yûsuf’u gerçi görenler ellerini kesdiler

Gün yüzün gördü senin şakk oldu bedrin ayası

Beyitte Hz. Yûsuf’un güzelliğine telmihte bulunuluyor. Ancak Hz. Muhammed (s.a.v.)’in, Hz. Yûsuf’tan daha güzel olduğu savunuluyor. Şiirde, Kur’ân-ı Kerim’de, “kıssaların en güzeli”  diye adlandırılan Yûsuf ile Züleyha arasında geçen, bir hâdise hatırlatılıyor. Züleyha, Hz. Yûsuf’a âşıktır.

Dünya güzeli Yûsuf ise ona karşı aynı hisleri taşımaz. Kadınlar, Züleyha’nın Yûsuf’a olan tutkunluğunda aşırıya gittiğini söylerler. Züleyha da bu kadınları bir gün evine dâvet eder. Hizmet görmesi için de Hz. Yûsuf’u görevlendirir. Misafirlerine meyve ikram eder Züleyha. Bu arada Yûsuf’u görürler kadınlar. Kıssaya göre, meyvelerini soymak yerine şaşkınlıktan ve hayranlıktan ellerini doğrarlar.   

Şair de diyor ki, “Yûsuf’un güzelliğini gören kadınlar ellerini kestiler; fakat senin güneş gibi olan yüzünü gören Ay iki parçaya ayrıldı.” Zâtî, burada kelimeleri ustaca kullanıyor. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in yüzünü “gün” kelimesi ile güneşe benzetiyor. Bilindiği gibi Ay, nurunu, ışığını Güneş’ten alır. Güneş çıktığında Ay’ın hükmü kalmaz. Ay’ın ikiye ayrılması Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in mucizelerinden biridir.

Bir bakıma güzellik açısından da mukayese yapan şair, güzellikte Hz.Yûsuf Ay ise Hz. Muhammed (s.a.v.) Güneş’tir demek istiyor. Zâtî’nin bu beyitte “ayası” kelimesi ile okuyucuya “Ay” çağrışımı da yaptırarak tevriye sanatı yaptığı dikkatlerden kaçmıyor.

Hangi açıdan bakılırsa bakılsın, bu beyit Türk edebiyatında sanat, anlam, ifade gibi özellikleriyle müstesna bir yere sahiptir.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi Hz. Yûsuf’un güzelliği dillere destandır. Dîvân edebiyatı şairleri ise şiirlerinde bu güzelliğin, Hz. Muhammed (s.a.v.)’in güzelliği yanında zayıf kaldığını belirtmek isterler; Hz. Yûsuf’u âdeta kıskanırlar. Bunun için de meselâ Bâkî gibi:

Seni Yûsuf’la güzellikte sorarlarsa bana

Yûsuf’u görmedim ammâ seni ra’nâ bilirim gibi, bir kaçamak ifade ile ya da Garîbî

Düşmüş olsaydı cihâna bedr-i hüsnün pertevi

Olmaz idi Yûsuf Mısr bâzârında zî-bahâ

ve Hakanî gibi:

Arz-ı hüsn etse o mahdûm-ı Halîl

Yûsuf’un anmaz idi İsrail

Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Hz. Yûsuf’tan daha güzel olduğunu iddia eden şairlerle karşılaşırız.

Zâtî:

Evvel ü âhir nazîrin yok senin zâtındurur

Hatm-i cümle enbiyâ kevn ü mekânın mâyesi

beytinde Hz. Muhammed (s.a.v.)’in bir benzerinin daha olmadığına, en son peygamber olmasına rağmen, ruhunun ilk önce yaratıldığına, Ondan önce ve sonra Onun değerinde birinin gelmediğine, gelmeyeceğine ve dünyanın O’nun yüzü suyu hürmetine yaratıldığına telmihte bulunuyor.

Beşinci beyitte şair Hz. Muhammed (s.a.v.) için şöyle diyor: “Sen ay yüzlünün parlak güzelliğini görenler, ‘Herhâlde bunu emziren süt yerine nur emzirmiş.’ der.”

Sonraki beyitte Zâtî, Müslümanlar için cennet sermâyesinin ancak Hz. Muhammed (s.a.v.)’e duyulacak aşk olduğunu, Müslümanların bu aşk sâyesinde fayda bulacaklarına inanıyor.

Şair na’tını, Allah’tan bir dilekte bulunarak bitiriyor. Kendisinin de bütün Müslümanlarla beraber Hz. Muhammed (s.a.v.)’in şefâatine nâil olarak; Onun sancağı altında gölgelenmeyi ümit ediyor.

Zâtî, yaşadığı asırda ve kendisinden sonraki asırlarda örnek alınmış bir şairdir. Çağdaşı şairler, şiirlerinin ne merhalede olduğunu ondan öğrenirlerdi. Zâtî’nin kundura dükkânı, genç şairler için bir mektep vazifesi görmüştür. Bunun gençlere faydasının yanında Zâtî’nin sanatının gelişmesinde de büyük bir rol oynadığı söylenebilir. Zira farklı insanların şiirleriyle tanışan Zâtî’nin şiirlerinde, bu değişik hayal zenginliği dikkatlerden kaçmıyor. Şairin bu na’tındaki söyleyiş özelliği, âhenk ve akıcılık bu durumun ürünü diye düşünebiliriz. 

Zâtî’nin Hz. Muhammed (s.a.v.) için söylediği na’tlarında da klasik kaidelere uyma ve mecburiyetten dolayı yazma gibi bir hava göremeyiz. Na’tları da diğer şiirleri gibi yer yer sanatlı, özentili ve güçlüdür. Hatta onun diğer şiirlerinde bile Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in hayatından, mucizelerinden bahseden telmihlere rastlayabiliriz. Dîvânından rastgele seçtiğimiz şu birkaç beyitte olduğu gibi:

Çeşmeler akıttı engüşt-i müjemden ey perî

Su gibi gösterdi aşkın mu’ciz-i Peygamberi

Sünnet-i Peygamberi tutmakta gâyet çâpük ol

Mu’teberdir Zâtîyâ rahş-ı revânın yügrüğü

Meğer kim dün gice kadre irişdi dil bu gîsûda

Makâmı Kâbe Kavseyn oldu bugün ol dü ebrûda

Dostum sen içtinâb etmek neden ahbâbdan

Fahr-i âlem hîç yüz döndürmedi ashâbdan