Osmanlı'da Saat Kulesi Kültürü

Tanpınar'ın "Ne içindeyim zamanın, ne de büsbütün dışında." dediği zaman, aslında bizi her yönden bağlıyor. Çünkü zaman bir çeşit ömür ölçerlik vazifesi de yapıyor.

Vakti ölçme ve tayin etme çok eskiden beri insanoğlunun ilgi alanlarından biri olmuştur. Zira zaman mühim bir kavramdır ve her şey onun etrafında şekillenmektedir. Onun içindir ki zamanı ölçen saatin ortaya çıkışı da neredeyse insanlıkla yaşıttır.

Soyut olan zamanı ölçen saatler bugünkü anlamda vaktin akışını göstermeye yarayan mekanik veya elektronik cihazlardır. Prof. Dr. Hakkı Acun'un "Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri" adlı kitabında saatlerin başlangıçtan bugüne gelişimi şöyle anlatılır: "Tespit edilen bir başlangıca göre, zamanı gösteren alet olarak tanımlanan saat; güneş, kum, yağ ve su ile işleyen en ilkel şekliyle M.Ö 3000-2000'lerde Mezopotamya, Mısır, Hindistan ve Çin'de kullanılmıştır. Bunlardan en yaygını güneş saatleridir. 

Mekanik saatlerin temelini oluşturan güneş, kum, yağ ve su saatleriyle Rubu Tahtası ve Astrolop Aletleri yerini zamanla daha gelişmiş mekanik saatlere bırakmıştır. Saatler hakkında sonuç olarak şunu rahatlıkla söyleyebiliriz, saatlerin gelişiminde İslâm medeniyetlerinin payı büyüktür."[1]

İnsanlık tarihinde uzun bir gelişim süreci geçiren saati aslında Mısırlılar icat etmiştir. Ancak bilinen ilk dişli saati icat eden M.Ö. 3 yüzyılda yaşayan matematikçi Arşimet’tir. Arşimet’in icat ettiği bu saat, zamanın belirli saatlerinde şarkı söyleyip dans eden kuşların olduğu bir guguklu saattir.

Bu saat, sifonlu bir su kabındaki yüzdürme sistemiyle çalışan ağırlıkları ve iplerden oluşan aksamlarıyla dikkat çeker. M.Ö. 1400’lü yıllarda Mısırlılar suyun hareketleriyle zamanı gösteren su saatini icat ettiler. 60 dakikalık ve 60 saniyelik rakamları ölçü alan, 60 tabanlı zaman sistemini kullanan modern saatlerin geçmişinin ise Antik Mezopotamya’da yaşayan Babiller devrine kadar dayandığı söylenebilir.

Birer Sanat Eseri Olan Saat Kuleleri Zengin Mirasımızın Nadide Örneklerindendir

Asya'yla Avrupa'nın birleştiği noktada yer alan güzel ülkemiz, kültürel ve tarihî geçmişini yansıtan nice eşsiz eserlerle doludur. Saat kuleleri de bu zengin mirasın nadide örneklerindendir. Saat kuleleri zengin kültür mirasımızın önemli unsurlarındandır.

Saat kulesi yapma kültürü ve geleneği sanıldığı gibi Doğu'da başlayan bir kültür değildir. Bu yapılar Batı’da ortaya çıkmış ve ilk defa kilise ve saray kulelerinde uygulanmıştır. Bu yapıların ilk örnekleri İngiltere Westminister ve İtalya Padua’daki saat kuleleridir. İtalya’da De Dondi’nin 1348–1362 yılları arasında ve Fransa’da Henri de Vick’in Fransa Kralı V. Charles için 1360’da inşa etmiş oldukları yapılar da sanatsal saat kulelerinin ilk örnekleridir.

Bugün İstanbul'la birlikte Anadolu'nun birçok şehrinde de birbirinden güzel, görünüş bakımından estetik ve heybetli saat kuleleri vardır. Saat kulesi yapma geleneği Osmanlı'da 16. yüzyılın sonlarında başlasa da asıl 18. ve 19. yüzyıllarda yaygınlaşmıştır.

Saat kulelerinin Anadolu’nun içlerine kadar yayılmasının en önemli sebebi, II. Abdülhamid Han'ın tahta çıkışının 25. yıldönümünde valilere, saat kulesi yapımıyla ilgili göndermiş olduğu fermandır. Bu fermanla birlikte saat kulesi yapımı Anadolu'ya ve Osmanlı coğrafyasının birçok yerine yayıldı. Bu kuleler zamanla Osmanlı kentlerinin simgesi haline dönüştü.

Osmanlı'da saat kuleleri daha çok şehrin meydanlarında, yapıların üzerlerinde, yamaçlarda ve tepelerde inşa edilirdi. Söz konusu kuleler kaide, gövde ve köşk bölümlerinden meydana gelirdi. Kulenin saati, kulenin son katı olan köşk kısmında yer alırdı. Her yerden rahatlıkla görülebilmesi için saat kuleleri kulevari şekilde inşa edilirdi.

Tarihî siluetin bir parçası olan saat kuleleri şehirlerin sembol mekânları olduğu için insanlar birbirleriyle buluşmak için genellikle bu yerleri adres olarak verirlerdi. Yine şehrin bir yerini tarif ederken saat kuleleri ölçü alınır, ona göre mekân tarifi yapılırdı.

Bugüne kadar Anadolu'da ve Osmanlı'nın Anadolu dışındaki coğrafyalarında (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Filistin, Irak, İsrail, Karadağ, Kosova, Libya, Lübnan, Makedonya, Mısır, Romanya, Sırbistan, Suriye, Yunanistan) 115 saat kulesi belirlenmiştir. Bunların bir kısmı kule şeklinde, bir kısmı da bir yapıya bağlı şekildedir.  Bu saat kulelerinden bir kısmı ne yazık ki yok olmuştur. Bunların yanında Hindistan, İtalya ve Meksika'ya hediye olarak gönderilen saat kulelerini de hatırlatmak gerekir.

Bugün Sınırlarımız Dışında Kalan Birçok Saat Kulemiz Bulunmaktadır.

Dünyanın en uzun imparatorluklarından biri olan Osmanlı Devleti üç kıtada hüküm sürmüş ve gittiği yerlerde eserler inşa etmiştir. Osmanlı Devleti tarafından cami, medrese, saray, han, hamam, köprü gibi eserlerin yanında birçok saat kulesi de yapılmıştır.

Bugün Türkiye dışında kalan saat kuleleri Osmanlı'nın bir kültür mirası olarak yaşamaktadır. Makedonya'da Üsküp Saat Kulesi ve Manastır Saat Kulesi, Sırbistan'da Belgrad Saat Kulesi, Bosna-Hersek'te Saraybosna Saat Kulesi, Lübnan'da Beyrut/Hamidiye Saat Kulesi, Yunanistan'da Gümülcine Saat Kulesi, İsrail'de Yafa Saat Kulesi bu tanınmış tarihî yapılar arasında yer almaktadır.

Bugün sınırlarımız dışında kalan toprak parçalarının başında Batı Trakya gelmektedir. Burada birçok tarihî eserimiz mevcuttur. Batı Trakya'da, Gümülcine kent merkezinde bulunan tarihî saat kulesi, şehrin en önemli sembollerinin başında gelmektedir.

1885 yılında II. Abdulhamid'in fermanıyla Gümülcineli mutasarrıf Abdulkadir Kemal Paşa tarafından yaptırılan saat kulesi, şehrin bir diğer simgesi olan tarihi Yeni Camii'nin avlusunda yer almaktadır. 25 metre yüksekliğindeki saat kulesi şehre gelen turistler tarafından da büyük ilgi görmektedir. 1950 yılında yapılan restorasyon çalışmasıyla bugünkü şeklini almıştır. 

Günümüzde İsrail topraklarında yer alan Yafa Saat Kulesi üç kattan oluşmaktadır. Şehrin simgesine dönüşen Yafa Saat Kulesi'nin yapımı 1903 yılında tamamlanmıştır. Bu kule Abdülhamit’in hükümdarlığının 25. yıldönümü şerefine mimar Joseph Moyal önderliğinde yerel Arap ve Yahudi halkın desteğiyle inşa edilmiştir.

Yafa Saat Kulesi, Osmanlı Dönemi’nde, İsrail ve Batı Şeria´da dikilmiş yedi saat kulesinden biridir. Diğerleri Safed, Akka, Nasıra (Nazareth), Hayfa ve Nablus’ta yer almaktadır.

Lübnan'daki Hamidiye Saat Kulesi, Sultan II. Abdülhamid Han tarafından 1901 yılında yaptırılmıştır. Hamidiye Saat Kulesi, hem Trablus şehrinin sembolü hem de Lübnan'daki en önemli Osmanlı eserlerinden biridir. Eser; Trablus şehrinin tam ortasında yer almakta olup Lübnan’da hâlâ ayakta kalmayı başarmış önemli eserlerden biri olma özelliğini taşıyor.

Yüksekliği 26 metre olan ve 6 kattan oluşan Hamidiye Saat Kulesi'nin duvarları kumlu taştan; köşe, pencere ve kapılarının üst kısımları ise beyaz taştan yapılmıştır. Binanın üst katlarına, bina içindeki demir ve ahşap  merdivenlerden çıkılmaktadır.

Kulenin piramit şeklinde tasarlanmış son katındaki  dört pencerenin her birine, saatten çıkan sesleri Trablus'un en uzak mahallelerine dahi duyurmak için hoparlörler yerleştirilmiştir. Hamidiye Saat Kulesi'nin beşinci katında, Lübnan iç savaşı sırasında çoğu parçası kaybolmuş olan mekanik bir saat bulunmaktadır.

Kulenin dördüncü katının her bir cephesinde birer  küçük balkon bulunmaktadır. Balkon kapılarının üstünde, Sultan Abdülhamid Han’ın tuğrasının olduğu iki Osmanlı arması ile Hamidiye Tuğrası mevcuttur. Armaların ve tuğraların dört köşesine ay yıldız motifi nakşedilmiştir.

Osmanlı'dan kalma saat kulesi bulunan ülkelerden biri de Arnavutluk'tur. Arnavutluk'un başkenti Tiran'da bulunan, Osmanlı Dönemi’nde inşa edilmiş yaklaşık 200 yıllık saat kulesi, bugün de şehrin en önemli sembollerinden biri olarak dikkat çekiyor.

Tiran'ın zengin ailelerinin de katkılarıyla 1830 yılında tamamlanan Saat Kulesi, 30 metre yüksekliğe sahipti. Bugün karışık bir mimarî yapıya sahip kulenin gövde kısmı Osmanlı tarzındayken, 1928 yılında yapılan restorasyon çalışması ile yüksekliği 35 metreye çıkarılan kuleye Venedik tarzı çatı ve bir balkon da eklendi.

İç kısmı taştan olan Saat Kulesi'nin merdivenleri ilk başlarda ahşaptan yapılsa da farklı dönemlerde gerçekleştirilen restorasyonlar sonrası ahşap merdivenlerin yerini demir merdivenler aldı. Gövde kısmında içini havalandırmak ve aydınlatmak amacıyla mazgalların yer aldığı Saat Kulesi'nin en üst kısmının dört yanında birer saat bulunuyor.

Tarihî değerinin yanı sıra ülke turizmi açısından da önemli bir eser olan Saat Kulesi, kenti ziyaret eden yabancı turistlerin de yoğun ilgisini çekiyor. Saat Kulesi'nin üst kısmına çıkabilen ziyaretçiler, kulenin balkonundan Osmanlı Dönemi’nden kalma Ethem Bey Camisi, Arnavut Kralı 1. Zog döneminden kalma bakanlık binaları ve komünizm döneminden kalma Ulusal Tarih Müzesi ve Kültür Sarayı gibi farklı tarihî dönemlerde inşa edilmiş yapıları içinde barındıran şehrin muazzam manzarasının tadını çıkarabiliyor. Saat Kulesi, Tiran Belediyesi'nin logosunda da yer alıyor.

Yurdumuzun Meydanlarını Süsleyen Saat Kulelerimiz

Tarihî saat kulelerinin şehirlere değer kattığını düşünenlerdenim. Türkiye saat kulesi zengini bir ülkedir dersek abartmış olmayız. Zira Edirne'den Kars'a, Sinop'tan Anamur'a kadar olan coğrafyamızın birçok şehrinde saat kulelerimiz mevcuttur.

İzmir Saat Kulesi, Adana Büyük Saat Kulesi, Bilecik Saat Kulesi, Mudurnu Saat Kulesi,  Bursa Tophane Saat Kulesi, Çanakkale Saat Kulesi, Çorum Saat Kulesi, Çankırı Saat Kulesi, İskenderun Saat Kulesi, Kastamonu Saat Kulesi, İzmit Saat Kulesi, Tokat Saat Kulesi, Yozgat Saat Kulesi, Safranbolu Saat Kulesi, Ankara Saat Kulesi, Antalya Saat Kulesi, Balıkesir Saat Kulesi, Burdur Saat Kulesi, Erzurum Saat Kulesi, Tarsus (Mersin) Saat Kulesi, Mudurnu Saat Kulesi, Sivrihisar Saat Kulesi, Bergama Saat Kulesi, Zile Saat Kulesi, Şanlıurfa Saat Kulesi, Muğla Saat Kulesi, Bilecik Saat Kulesi, Merzifon Saat Kulesi, Niğde Saat Kulesi, Kayseri Saat Kulesi, Dolmabahçe Saat Kulesi, Yıldız Saat Kulesi, Şişli Etfal Hastanesi Saat Kulesi, Vezirköprü Saat Kulesi, Sirkeci Garı Saat Kulesi, Ladik Saat Kulesi, 19 Mayıs Saat Kulesi, Bayburt Saat Kulesi bunlardan bazılarıdır. 

Bu Bölüm atlanabilir Resul Hoca’nın yazısı buraya benzer zaten

Bu kulelerden bazılarına derinlemesine biraz değinelim.

İzmir’in sembolü olan İzmir Saat Kulesi, Osmanlı padişahı Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü kutlamaları nedeniyle inşa edilen kulelerdendir. İzmir Valisi Kıbrıslı Kâmil Paşa, oğlu Bahriye Mirlivası Said Paşa ve Belediye Reisi Eşref Paşa’dan oluşan bir komisyon tarafından yaptırılmıştır.

Kule, 25 metre yüksekliğinde, dört katlı ve sekizgen planlıdır. Yapıda kullanılan Kuzey Afrika’ya özgü sütun başlıkları, at nalı şeklinde kemerler ve yapının cephelerinin hiç boşluk bırakılmayacak şekilde doldurulması, kökeni Kuzey Afrika ve Endülüs’teki yapılarda bulunabilecek olan bir mimarî anlayışa sahip olduğunu gösteren oryantalist bir üsluba işaret eder.

Adana Büyük Saat Kulesi'nin 1881 yılında Vali Ziya Paşa döneminde yapımına başlanmış, 1882 yılında Vali Abidin Paşa döneminde tamamlanmıştır. Uzunluğu 32 metre ve kare prizma şeklinde olan kule, örme işlemi oldukça zor olan küçük taş tuğlalardan yapılmıştır.

Bilecik Saat Kulesi, 1907 yılında Ertuğrul Mutasarrıfı Musa Kazım Bey tarafından yaptırılmıştır. Bu saat kulesi 15 metre yüksekliğindedir. Kule, İstasyon Caddesi'nde bulunan idadi mektebinin yakınına inşa edilmiştir. Kule, yukarıdan aşağıya doğru genişleyen dört dikdörtgen prizmadan oluşmaktadır. Alttaki iki katın köşeleri kesme, cephesi moloz taştandır; üstteki katlar ise ahşaptandır. En alt kısmında yuvarlak kemerli kapı ve onun üzerinde aynı şekilde bir pencere bulunmaktadır. İkinci katta balkonu vardır. Balkon üzerindeki ahşap bloğun dört cephesinde, kare kadranlı birer saat yer almaktadır.

Mudurnu Saat Kulesi, Mudurnu'nun doğusundaki bir yamaç üzerinde bulunmaktadır. Söz konusu saat kulesi, 1890 - 1891 tarihlerinde ahşap olarak yapılmış, 1900 yılında yangın geçirmiştir. 1905 yılında çevreden getirilen taşlar ile Mudurnu Hapishanesi'ndeki mahkûmlara yaptırılan kuleye Mudurnulu demirci ustalarının yaptığı saat takılmıştır. Kule kare prizma gövdeli ve yaklaşık olarak 12 metre yüksekliğindedir.

Bursa Tophane Saat Kulesi, Tophane Parkı içinde bulunmaktadır. Bu saat kulesi, 1905 yılında yapılmıştır. II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü kutlamaları dahilinde inşa edilen kulelerdendir. Güney kısmında girişi bulunan kuleye, 89 basamaklı ahşap bir merdivenle çıkılmaktadır. Kulenin üst katının dört cephesinde, 90 cm çapında yuvarlak saatler bulunmaktadır. Kule 33 metre yüksekliğinde olup 6 katlıdır.

Çanakkale Saat Kulesi, 1897 yılında İtalyan Konsolosluğu da yapan Vitalis isimli tüccar tarafından inşa ettirilmiştir. Bu saat kulesi Ayvalık taşından yapılmış olup, dört cephesinde de birer saat bulunmaktadır. Kule kare planlı aşağıdan yukarıya doğru incelen bir görüntüye sahiptir.

Gövdesi dikdörtgen silmelerle beşe bölünmüştür. En üstte çanın asıldığı çokgen gövdeli kubbeli köşk yer alır. Onun altında dört yönde yuvarlak kadranlı saat bulunur. İki ve üçüncü katlarda birer, hafif sivri kemerli aydınlık pencereleri ile ikinci katta bir balkonu vardır. En altta güney cephede bir kapı, kuzeyde basamaklı silmeli çeşme nişi görülür. Çeşmenin mermer kurnası ve ayna taşı vardır. Kule farklı dönemlerde sadece eskiyen taşlarının yerine aynısı yapılmak suretiyle onarımlar geçirmiştir.

Çorum Saat Kulesi, Beşiktaş Muhafızı Çorumlu Yedi-Sekiz Hasan Paşa tarafından 1894 yılında yaptırılmıştır. Sarı renkli kesme kum taşından yapılan kulenin dört bir tarafında saat kadranı bulunmaktadır.

Kastamonu Saat Kulesi, Sarayüstü Tepesi’nde yer almaktadır. Kastamonu Saat Kulesi şehrin en önemli simgelerinden biridir. 1885 yılında Vali Abdurrahman Paşa tarafından yaptırılmış olan yapının, halk arasında sürgün bir saat olduğuna dair bir efsanesi bulunmaktadır. Osmanlı son devri mimarisi özelliğini gösteren Saat Kulesi, dıştan 5.60 x 5.60 metre ölçülerinde, külah şeklindeki çatı ucuna kadar bölüm 13.10 metre yüksekliktedir. 

İzmit Saat Kulesi Mutasarrıf Musa Kazım Bey tarafından, Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü nedeniyle inşa ettirilmiştir. Kule, Neoklasik üslupta Hereke ve Tavşancıl'dan getirilen traverten taşlardan yaptırılmıştır. İzmit’in sembolü haline gelen saat kulesi, her katında farklı bir mimarî üslubun uygulandığı ince uzun yapısıyla dikkat çekmektedir.

Tokat Saat Kulesi, Sultan II. Abdülhamid’in padişah oluşunun 25. yılı için halkın yardımlarıyla, Mutasarrıf Bekir Paşa ve Belediye Reisi Mütevelli oğlu Enver Bey tarafından yaptırılmıştır. Yüksekliği 33 metre olan ve kesme taştan yapılan saat kulesi, Tokat’ın dikkat çeken tarihî eserlerinden biridir.

Yozgat Saat Kulesi, 1897 yılında dönemin Belediye Başkanı Ahmet Tevfiki Zade tarafından Yozgatlı Şakir ustaya yaptırılmıştır. Saat kulesi zemin kat ve çanların bulunduğu kısımlarla birlikte yedi kattır. Sarı kefeki kesme taşlar kullanılarak inşa edilen kulenin her cephesinde saat bulunmaktadır.

Dolmabahçe Saat Kulesi, Sultan II. Abdülhamid tarafından Saray Mimarı Sarkis Balyan’a yaptırılmıştır. Kule, köşelerinde birer fıskiyeli havuzun olduğu bir platform üzerinde dört katlı olarak inşa edilmiştir. 1890-1895 yılları arasında, Neobarok ve  Ampir tarzında yapılan saat kulesi, 27 metre yüksekliğindedir. Yükseldikçe daralan bir forma sahip olan kule, mimari süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Kulenin her yüzünde birer saat bulunmaktadır.

Saat Kulelerinde Tarihi Yeniden Yaşamak

Saat kuleleri zamanın gümüş gerdanlığıdır. Saat kuleleri yitip giden şeyleri kayıt altına alandır. Ömür saatlerini yeniden ayarlamak için birer duraktır. Nice randevuların şahididirler. Şehir ahalisini mütebessim yüzleriyle karşılayandır onlar. Fotoğraf karelerimizde donup kalandır. Asırlara meydan okuyandır saat kuleleri. Onlar ki yağmurda, karda ve fırtınada kaçıp bir dulda altına girmeyi düşünmezler. Velhasıl saat kuleleri hayatın ta kendisidir.

Saat kuleleri ömür nehrinin damlalarıdır. Belki bir güneş saatinin ibresidir. Metal bir kum saatinin deveran eden kum taneleridir. Telaş içinde bir yerlere yetişmeye çalışanların endişesidir belki de. Zamanın hoyrat ellerinde bütün zorluklara rağmen dimdik ayakta durandırlar. Hayatın atan kalbidir saat kuleleri. Vaktin kıymetini anlayan ve anlatandırlar. Dünyanın ve onun içinde hareket eden hayatın geçiciliğini kulaklarımıza fısıldayandırlar.

Kaynakça: 1)

2)https://www.konyalisaat.com.tr

3) https://www.kulturportali.gov.tr/portal/tarihin-taniklari--saat-kuleleri

[1] "Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri", Prof. Dr. Hakkı Acun, AKM Yayınları.