HAKİKATİN EŞİĞİ NÜBÜVVETİN IŞIĞI

Edip Ahmed b. Mahmud Yüknekî tarafından XII. yüzyılda yazılmış, Türk dili, edebiyatı ve kültür tarihinin önemli kaynaklarından olan Atebetü’l-Hakâyık, Hakikatler Eşiği anlamına gelmektedir. Dâd İspehsâlâr Bey adında birine ithaf edilen eser, Karahanlı Türkçesi ve Uygur harfleri ile yazılmış, ayrıca mesnevî tarzı ve aruz ölçüsünün Türk-İslâm edebiyatında kullanılmasının öncülerinden olmuştur. Bununla birlikte özellikle başlıklarda Arapça özlü sözlere ve metinde Farsça ibarelere rastlanmaktadır.[1] Hacimli bir metin olmamakla birlikte genelde İslâmî bilgileri özelde ise ahlakî meziyetleri anlatmayı hedefleyen eser, didaktik bir mahiyet arz etmekte olup, şekil ve muhteva açısından Kutadgu Bilig’in tesirinde kalmıştır.[2]

Hayatı hakkında pek fazla bilgi bulunmayan Yüknekî, eserlerinden ve bazı menkabevî rivayetlerden hareketle tanınmaktadır. Buna göre Arapça ve Farsça bilen, tefsir ve hadis eğitimi almış, muttakî ve zeki bir şahsiyet olarak tanıtılmaktadır.[3]

Klasik divan tertibine uygun olarak eserine tevhidle başlayan şair, akabinde Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Faziletlerine Dair başlığında bir na‘t-ı şerîfe yer verir. Sonraki bölümde Çehâr-ı yâr-i güzîn[4] Hazeratını öven Edip Ahmed Yüknekî,  ayrıca ilim-cehalet, dilin afetleri, dünyanın geçiciliği, cömertlik ve cimrilik, tevazu ve kibir, hırs ve yardımseverlik gibi hususları incelerken başlıklarda ve metin içinde Efendimiz (s.a.v.)’in hadislerine müracaat etmektedir. Yazımızın başlığını belirlemede de bu durum etkili olmuştur.

Eserdeki na‘t-ı şerîfi kısa açıklamalarla dikkatinize sunuyoruz:[5]

Birkaç beyit işit şimdi Habîb fazlından

Vâkıf ol manaya, anla keskin aklından

Şair, Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Habîbullah sıfatını hatırlatarak şiire giriş yapar. Yüknekî’yi bu tercihe iten sebebin ne olduğu bilinmemekle birlikte Hz. Peygamber (s.a.v.)’in habîbullah şeklinde vasfedilmesi hadislere dayanmaktadır.[6] Akabinde şair fazilet kelimesi ile hem na’t-ı şerifin hem de eserin Peygamber (s.a.v.)’in faziletleri etrafında halelenen muhtevasını özetlemekte gibidir. İlk beyitte sevgiyi öne çıkaran şair ikinci beyitte ise anlatılanları iyi kavramasını muhatabına salık vermektedir. Böylelikle etkili bir öğüdün hem kalbe hem de akla hitap etmesi gerektiğini düşündürmektedir.

Risaletle müşerref O kulların seçkini

Yaratılmış içinde bulamazsın dengini

Bu beyitte Hz. Peygamber (s.a.v.)’in kullar içinde seçkinliği ve belki de Allah tarafından seçilmişliği öne çıkarılır. Şaire göre Hz. Peygamber (s.a.v.)’in yaratılmışlar içinde bir dengini bulmak muhaldir. Bir sonraki beyitte ise bu düşüncesini daha da özel bir bağlamda zikrederek Hz. Peygamber (s.a.v.)’in diğer peygamberler arasındaki konumunu/üstünlüğünü dile getirir:

Yüzdeki göz gibidir resuller beyaz yüzse

Yanakta ben gibidir onlar al yanak ise

Hz. Peygamber (s.a.v.)’in göze benzetilmesi, kelimenin Arapça orijinali olan ayn kelimesi ve bu kelimenin memba ve öz anlamlarından ilhamla bazı düşünceler uyandırmaktadır. Buna göre O’nun risaleti, sair peygamberlerin risaletinin özü ve membaı konumunda algılanabilir. Bir sonraki beyitte ise O yanaktaki bene benzetilmektedir. Şu hâlde eser, divan şiirinde benin güzellik unsuru olarak kullanılmasına kaynaklık eden bir örnek olarak değerlendirilebilir.

Bu bahiste günümüzde de çokça dile getirilen peygamberler arasında bir hiyerarşi olmadığı iddiası gündem edilmelidir. İddiaya göre peygamberler arasında bir üstünlük veya fazilet söz konusu değildir. İddia sahipleri genelde bu düşüncelerini Bakara Sûresi 285. âyette yer alan “Onun elçileri arasında ayrım yapmayız.” ifadesine dayandırırlar. Fakat bu durum, Kur’an’ı parçacı okumanın ve metni bağlamından koparmanın tipik bir örneğidir. Zira ilgili ayette iman konusu ele alınmakta ve mana peygamberlere iman nokta-i nazarından aralarında bir fark olamayacağı şeklinde tebellür etmektedir. Konu ile ilgili diğer ayetlerde ise peygamberler arasında bir üstünlük olduğu bazı peygamberlerin ne cihetle üstün olduklarına dair örneklerle net bir şekilde ifade edilmektedir.[7] Müfessir İbn Âşûr Hz. Peygamber (s.a.v.)’in son peygamber olması, risaletinin evrensel olması, kısa zamanda düşmanlarını yenilgiye uğratması ve kabrinin belli olması gibi hususlarla diğer peygamberlerden üstün olduğunu ifade etmektedir.[8]

Sanki şeker bal var adını anmakta

O’nu methetmekle dilim tatlanmakta

Şair bu beyitte şehd ü şeker terkibini kullanarak, Hz. Peygamber (s.a.v.)’i anmanın lezzetini vurgulu bir şekilde ifade eder. Buna göre bal ve şeker damağa nasıl tat veriyorsa, Efendimiz (s.a.v.)’i anmak ve methetmek de aynı şekilde sadra şifa, kalbe cila ve ruha safa vermektedir.

Salavat ulaşsın bugün benden O’na

Şefaat erişsin yarın O’ndan bana[9]

Son beyitte şair salavât ve şefaat arasında bir ilgi kurar, dünyada O’nu anarak ahirette şefaatini umduğunu dile getirir. Hadislerde de duanın kabulü ve salavât arasında bir ilgi kurulduğu açıktır.[10] Sonuç olarak salavât, Allah Rasûlü’ne karşı görevlerin hatırlanması için bir fırsat olduğu gibi âhirette onun şefaatini kazanmaya da bir vesiledir.[11]

Es-Salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ Rasûlallâh,

Es-Salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ Nebiyyallâh

Es-Salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ Habîballâh...