Tevazu; Allah karşısında kul olduğunu bilerek hareket etmek, ahlâkî bir kavram olarak da insanlara karşı kibirlenip böbürlenmemek, alçak gönüllü olmak ve saygılı davranmak anlamlarına gelmektedir. Allah’ın salih kullarının bir özelliği de “mütevazı” olmalarıdır. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de “Onlar yeryüzünde tevazu ile yürürler.”[1] buyurulmaktadır.

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de başlangıçta Allah’ın seçilmiş kulu ve elçisi, daha sonra da Medine şehir devletinin başkanı olmasına rağmen hiçbir zaman kral gibi davranmamış, kral gibi yaşamamıştır. Kendisiyle görüşmeye gelen bir yabancının görüşme anında heyecandan titrediğini görünce Allah Rasûlü, “Korkma, rahat ol, ben kral değilim. Ben ancak Kureyşli kuru et yiyen bir kadının oğluyum.”[2] buyurmuştur. Başka bir hadis-i şerifte de Peygamberimiz, “Kim Allah için alçak gönüllü olursa Allah da onun derecesini yükseltir.”[3] buyurmuştur. 

Tevazu mefhumu anlatılırken toprak ile arasında bir alaka kurulur. İnsan topraktan yaratılmıştır, yani insan bedeninin özüdür. Toprakta bereket vardır. Yediğimiz, beslendiğimiz gıdaları toprağa ekerek ve yetiştirerek elde ederiz. Fakat insanlar, toprağı hor kullanırlar. Altında ne var diye düşünmeden üzerini rahatlıklar çiğnerler. Bununla birlikte, toprak ziraat bilimine göre ekildiğinde Allah’ın izni ile içindeki bereketi insanlara sunmaktan geri kalmaz. Bu sebeple Mevlâna, “Tevazuda toprak gibi ol.” demiştir. 

Kişilik yönünden gelişmemiş bazı insanlar, kişisel zaaflarını kapatmak için olduğundan farklı görünmeye çalışırlar. Sözleri ve davranışları ile kendilerini çok güçlü gösterirler ve insanların da kendisini ciddiye almalarını isterler. Fakat bunu yaparken gülünç duruma düştüklerinin farkına bile varmazlar. Çünkü insanlar, söze değil, icraata bakarlar. Gösterişli kıyafetlerle, yüksek modelli arabalarla, üst perdeden yapılan konuşmalarla kendi çapında karizma yapmaya çalışanlar bir süre zayıf kimseleri etkilemeyi başarırlar ve kendi nefislerini tatmin etmiş olurlar. Ziya Paşa, “Ayinesi iştir kişinin lâfa bakılmaz/Görünür kişinin rütbe-i asli eserinde.” demiştir.

Kur’an-ı Kerim’de Lokman (a.s.)’ın oğluna yaptığı nasihatte, tevazulu olma hususu da yer almaktadır: “İnsanları küçümseyip yüz çevirme, yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünkü Allah, kendisini beğenip övünen kimseleri sevmez. Yürüyüşünde de tabiî ol, sesini kıs. Şüphesiz seslerin en çirkini eşek sesidir.”[4] demiştir.

Tevazu ile tezelzülü, vakar ile kibri birbirine karıştırmamak gerekir. Tevazu, üstünlük taslamadan tabiî davranmaktır; tezelzül ise aşağılık duygusu ile hareket etmektir. Vakar, Allah’ın insanoğluna vermiş olduğu “ahsen-i takvim” en güzel yaratılışı korumak ve Allah’ın eseri olması hasebiyle bir değere sahip olduğu bilinci ile hareket etmektir. Kibir ise, kendini yüksek görüp başkasını hor ve hakir görmektir. Olgunlaşmış insanlar bu incelikleri bilirler ve ona göre hareket ederler. Çiğ insanlar da dikkate alınmadıklarını gördüklerinde hırçınlaşarak “Siz benim kim olduğumu bilmiyorsanız, ben size kim olduğumu gösteririm.” gibi sözler sarf ederek kabalaşırlar.

İmam-ı Şafiî, kibirle yürüyen bir köleyi görünce şaşırır ve yanındakilere sorar: “Bu adama ne oluyor, bu bir köle değil mi?” Yanındakiler, “Efendim, o bir köle olsa da herhangi bir köle değil, memleketimizin eşrafından falan kimsenin kölesidir.” derler. İmam-ı Şafiî de, “Eğer önemli birinin kölesi olmak böyle havalı gezmeyi gerektiriyorsa hepimiz havalı gezmeliyiz, zira her birimiz Allah’ın kulu ve kölesiyiz.” der.

Havalı hareket etmek hamlığın, mütevazı olmak da olgunluğun alametidir. Nitekim kavak ağacı uzadıkça uzar, fakat ne meyvesi vardır ne de gölgesinin insanlara bir faydası vardır, kerestesi bile dayanıklı değildir. Oysa meyve ağaçlarının dallarındaki meyveler olgunlaştıkça dallar aşağı eğilir, insanlar gölgesinden de yararlanır, kerestesi de birçok alanda iş görür. Buğday başaklarının da olgunlaştığında aşağı eğildiği görülmektedir.

Gözü ve gönlü tok olanlar, kendini ve haddini bilenler mütevazı olurlar. İslâm ahlâkı ile ahlaklanmış olanlar, üstünlüğün takvada olduğunu bilenler içi boş söz ve davranışlarla gösteriş yapma gereği duymazlar, bu tür hareketleri cahilce bulurlar. Kişilik yönünden zayıf, yetenek yönünden kifayetsiz olan cahiller ise süslü ve abartılı sözlerle, bazen de yalan beyanlarla kendilerini takdim ederek toplumda kendilerine saygın bir yer edinmeye ve iyi bir iş elde etmeye çalışırlar. Fakat dikkatli ve tecrübeli biri sözlerle davranış arasındaki uyumsuzluğu hemen fark eder ve boş sözlere prim vermez.

Yer altında, vaktiyle kendisini vazgeçilmez sanan binlerce insan vardır. Halen kendisini vazgeçilmez sananlar da bir gün toprak olacaktır. İnsanı Allah katında salih bir kul, insanlar arasında saygın bir birey yapacak olan ise sahih bir iman, salih ameller ve olgun kişiliktir.