MÜSLÜMANLARIN CİLT SANATINDA YANSITTIKLARI ESTETİK ZEVK

Yüce Rabb’imiz, “Yaptığınız işi güzel yapın; Allah işini güzel yapanları sever”;[1] Sevgili Peygamberimiz ise bir hadîs-i şerîflerinde; “Yüce Allah, yaptığınız işi sağlam ve iyi yapmanızdan hoşnut olur.”[2] buyurmaktadır. Bu açıdan bakıldığında kitapların dağınık, düzensiz ve intizamsız bir şekilde durmaktansa estetik bir formda olmasına ve göze de hitap etmesine özen gösterilmiştir.

Sûfîler, “Onların alâmeti, simalarındaki secde izidir.”[3] ve “O gün kimi yüzler ak kimileri karadır.”[4] gibi âyetler muvâcehesinden bakıldığında cildin zâhir için bâtın aynası olduğunu ifade etmişlerdir. Yine bu açıdan bakıldığında misâl âlemi gerçek âlemin cildi mesâbesindedir.

Kurân-ı Kerim ve hadîs-i şeriflerin  mânevî güzelliklerine mukâbil olarak ciltlerinin de güzel olmasına özen gösterilmiştir. “Biz insanı en güzel şekilde yarattık.”[5] âyetinde ilâhî hitap hem insanın dış görünüşünü hem de bâtınını kastetmektedir. Asıl olan iç güzelliğidir. İçi güzel olmayanın dışını süslemesi bir anlam ifade etmemektedir. İçlerinde iman olmayan müşrikler pisliğin ta kendisi olarak nitelendirilirken[6], dış görünüşleri hoşumuza gitse de içinde iman olmayan münafıklar içi boş odun kütüklerine benzetilmiştir.[7]  İnsanın dışını şerîat içini tarîkat güzelleştirmektedir. Peygamberimiz (s.a.v.)’in, “Yaradılışımı güzel kıldığın gibi ahlakımı da güzel kıl.”[8] duâsı  iç ve dış güzelliğinin uyumuna ve önemine işaret etmektedir.

Camiye giderken namazı huşû ile kılmanın ehemmiyeti yanında giyim kuşama da dikkat edilmesi, misafiri karşılarken ona ikram etmenin yanısıra karşılarken elbiselerin de temiz ve düzgün olmasına dikkat edilmesi ve hac esnasında bembeyaz ihramın giyilmesi bâtın kadar zâhirin de önemine dikkat çekmektedir.

İslâm kültür ve medeniyetinde tarih boyunca el yazması eserler özenle korunmuştur. Yazıya ve kitaba gösterilen hürmet hârika sanat eserlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Saygın bir hattatın kaleminden ortaya konan el yazması eserler, gözde bir müzehhibin süslemesiyle çekici bir kıvama ermiş, cilt ustasının itina ile kapladığı eser tarihe meydan okumuştur. Hem ilgi odağı hem de dayanıklı yapısıyla kütüphanelerde ve koleksiyonlarda okuyucuların istifadesine sunulmuştur. [9]

Cilt kavramının aslı Arapça olup deri ve kap mânâsına gelmektedir. Dergi veya kitapların yapraklarını dağılmaktan korumak ve onları bir arada bulundurmak için, ince tahta, deri, kâğıt, bez veya mukavva ile gerçekleştirilen kaplamalara cilt denilmektedir.[10] 

Ciltçilik sanatı kitapların en güzel şekilde mahfazasına yönelik gerçekleştirilen gayretinn bir ifadesidir. Aynı boyuttaki kâğıt veya formalar bir araya getirilmiş, kitap ve dergilerin rahatça okunabilmeleri sağlanmış, forma ve sayfalar uzun süre dağılmadan saklanabilmiş, eserin dış cephesine geçirilen deri, bez veya mukavvadan kapaklar sanat dünyamızda birer sanat hârikası olarak dikkatleri üzerine çekmiştir.

Cilt çeşitleri, malzemelerine ve süsleme tekniklerine göre ikiye ayrılmaktadır. Ciltler malzemelerine göre deri, kumaş, ebrulu, murassa‘ (mücevherli), lake iken; süsleme tekniklerine göre şemseli, zilbahar (zerbahar), yekşah, zerduz, çârkûşe olarak adlandırılır.

Şemseli ciltler: Ciltçilikte en çok kullanılan malzeme deridir. Deri ciltler şekillerine göre çeşitli isimler almıştır. Adını deri üzerine yapılan şemse motifinden alır. Bu ciltler şemsenin bezenme tarzına göre, alttan ayırma şemseli, üstten ayırma şemseli, mülemma‘ şemseli mülevven şemseli, soğuk şemseli, müşebbek şemseli gibi isimlerle anılırlar.

Cilt kapakları deri, kâğıt ya da bez mukavvadır. İki kapağı ve sırtı deri olanlara bütün deri cilt adı verilir. Yalnız sırtı veya sırtı ile kapaklarının köşeleri deri kaplı ve yüzlerine renkli kâğıt yapıştırılmış olan ciltlere yarım deri cilt denir. Kapakları mukavva üstüne kâğıt yapıştırılmış ve sırtları bezden olan ciltlere mukavva veya karton cilt adı verilir.[11]

Adını cildin göbek kısmında veya zeminin tamamında bulunabilen halk arasında “kafes şemse” de denilen zilbahar cilt özel bir süsleme türüdür. Kapak üzerine ezilmiş varak altını ile dört dilimli yaprak motifi ve parmaklık şeklinde çizgiler çekilir.

Motiflerin ucu sivri metal bir aletle bastırılarak yapılan ciltlere yekşah cilt adı verilmektedir. Bazen bu tarz işleme zilbahar şemseli ciltlere de uygulanmıştır. 

Deri üzerine sarı, pembe ve yeşil sırmalarla realist motiflerin işlendiği ciltlere zerduz cilt adı verilmektedir.

Kadife veya desenli, işlemeli kumaşlarla kaplanmış ve kenarları köşelerde üçgen köşebentler yapacak şekilde deri ile çevrilmiş ciltlere çârkûşe cilt adı verilmektedir.

Mukavva üzerine keten, ipekli veya kadife kumaş kaplanarak yapılan ciltlere kumaş cilt denilmektedir. 

Cilt sanatında önemli bir konuma sahip olan ebrulu cildin tarihçesi XV. yüzyıla kadar inmektedir. Ebrulu ciltler, dayanıklı olabilmeleri için genellikle çârkûşe tekniğinde yapılmışlardır. Ebru, cildin dış ve iç kapaklarında kullanıldığı gibi kitap mahfazası yapımında da tercih edilmiştir. 

Maddî kıymeti yüksek olan ve cilt sanatından çok kuyumculuk sanatıyla ilgili bir cilt çeşidi olan murassa’ cildin fildişi oymalı, altın kaplamalı, mozaik, yeşim kabartma, yakut, zümrüt, inci ve elmas süslemeli olanları bulunmaktadır. Daha çok Kur’ân-ı Kerim ciltlerinde uygulanmıştır. 

Bir diğer cilt türü lake cilttir. Adını “lak” (vernik) kelimesinden alan ve ruganî veya edirnekârî de denilen lake ciltlerde kapağın yapıldığı mukavva veya deri perdahlanıp tamamen pürüzsüz hâle getirilerek verniklenir. Bu cilâlı satıh üzerine altın ve boya ile nakışlar yapıldıktan sonra cam gibi parlak bir yüzey elde edilinceye kadar birkaç kat daha vernik çekilir. Türk cilt sanatında ilk lake örnekler XV. yüzyılda Osmanlılar ve Timurlular’da görülür; bu asırdan itibaren Safevîler’de ve Bâbürlüler’de de uygulanmıştır.

Bu cilt çeşitlerinden başka kâğıt ve değerli evrakın yıpranmamasını sağlayan cilbent ve yazma eserleri korumak amacı ile yapılan kitap mahfazaları da benzerlikleri itibariyle ciltçilik içinde mütalaa edilmektedir.

Ciltlerin tezyinatında kullanılan süsleme unsurları; yıldızlı, dilimli, mühr-i Süleymanlı, tek veya çok merkezli geometrik zeminli, rûmîli, hatâyîli, yuvarlaktan ovale geçişe hazırlıklı, düz-ince oval, dilimli oval, klasiğe yakın oval, zencîr-i saâdetli, sekizgen, dikdörtgen çeşitleri olan şemse desenidir. Stilize hayvan motifi olan rûmîler, ‘arabesk’ adıyla bilinen ve en çok kullanılan geometrik süslemeler,  daha az kullanılan bitkisel süslemeler, geçme ve girift örgülü süslemeler ve yazılı süslemelerdir.[12] 

He ne kadar ciltler, malzemelerine ve süslemelerine göre birbirlerinden ayrılmakta ise de ortaya çıkan üslûplar daha çok ait oldukları kültür alanlarının adıyla anılmaktadır. Tarihî gelişimi içinde İslâm cilt sanatı şu isimlerle anılmıştır: Hatâyî, Herat, Arap, Rûmî, Memlük, Mağribî, Türk (Osmanlı), Buhârâ-yı Cedîd.

1. Hatâyî Üslûbu: Bütün süslemelerde hatâyî denilen bitkisel motiflerin  tercih edildiği hatâyî üslûbu, Kâşî, Horasan, Buhârâ ve Dihlevî alt üslûplarına ayrılır. Bunlar arasında çok küçük farklılıklar vardır.

2. Herat Üslûbu: Timurlular zamanında (1370-1506) en büyük sanat merkezi olan Herat ile diğer önemli sanat merkezleri Şîraz ve İsfahan’da Türk, Moğol ve İranlı ustalar tarafından geliştirilmiştir. Bu ciltlerin en güzel örnekleri Timur ve torunlarının sarayları ile ünlü vezir Ali Şîr Nevâî’nin sarayında yapılmıştır. Şemselerle köşebentlerin içleri ve aralarında kalan boşluklar bitkisel motiflerle doldurulmuştur. Ayrıca uygun yerlere insan, kuş, yılan, aslan gibi hayvan ve ejderhâ, zümrüdüanka gibi efsânevî yaratık figürleri yerleştirilmiş, bunların aralarına da Çin bulutları serpiştirilmiştir. Kapak içlerinde ise genellikle “katı‘” tekniği kullanılmıştır.

3. Arap Üslûbu: Bu cilt türü el-Cezîre, Halep ve Şam bölgelerinde gelişmiştir. Ciltlerin gerek derileri gerekse işlemeleri biraz kaba görünüşlüdür. Bu aslında Abbâsîlerle başlayan Türk tesirli bir üslûptur ve Uygur cildinden mülhemdir.[13] 

4. Rûmî Üslûbu: Anadolu’daki Selçuklu ve tesiri altındaki İlhanlı ve Anadolu Beylikleri ciltçiliğidir. Rûmî denilen bu Anadolu Selçuklu cilt üslubu, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Memlüklerde, 14. yüzyıldan itibaren de İlhanlılarda ve Karamanoğulları başta olmak üzere Anadolu beyliklerinde devam etmiştir.  15. yüzyılda Memlüklü ciltçiliğiyle Osmanlı ciltçiliği arasında büyük bir paralellik görülmektedir. Bu asırda Timurlular'la Karakoyunlular ve Akkoyunlular zamanında da güzel cilt kapakları yapılmıştır.[14]

5. Memlük Üslûbu: Memlük Türkleri’nin Mısır’da ortaya koydukları Arap üslûbuyla karışık olan Memlük üslûbu birçok yönüyle Rûmî’ye benzemektedir. XV. yüzyılda ve XVI. yüzyılın başlarında da Osmanlı üslûbuna paralellik gösterir. Bu tarzda yapılmış ciltlerin pek çoğu Kayıtbay (1468-1496) ile Kansu Gavri’ye (1501-1516) ithaf edilmiştir. 

6. Mağribî Üslûbu: Endülüs, Sicilya ve Fas’ta gelişmiştir. Arap üslûbunu andırır; İspanya ve Sicilya yoluyla Avrupa ciltçiliğini etkilemiştir. Renk, ağırlıklı olarak kahverenginin bütün tonları ile siyahtır. Yuvarlak, girift geometrik şemseler çok görülür. Cilt kenarlarında mutlaka zencirek veya bordür vardır. 

7. Türk Üslûbu: Diyarbakır, Bursa, Edirne, İstanbul, şükûfe, barok ve modern olmak üzere birbirinden küçük farklılıklar gösteren alt üslûplara ayrılır. Adı geçen şehirler Osmanlı ciltçiliğinin geliştiği başlıca merkezlerdir. Lake cilt de bu üslûp içerisinde değerlendirilmektedir 

8. Buhârâ-yı Cedîd Üslûbu: Hatâyî, Dihlevî ve Avrupa üslûplarının karışmasından meydana gelmiş olup İslâm cilt sanatının son safhasıdır.

Mücellidlerin imza kullanmamaları aynı zamanda müzehhip, musavvir, minyatürist ve ebruzen olmaları hasebiyle isimlerini tesbit edebilmek oldukça güçtür. Osmanlı Dönemi mücellidlerinden imza ve isim kullananlar sarayda çalışan ve önemli kişilere cilt yapan ustalardır. Bunların yekûnu ise toplam mücellidlerin ancak onda birlik kısmına tekâbül etmektedir. İşi zorlaştıran diğer bir unsur ise mücellidlerin diğer kitap sanatları ile uğraşmalarıdır.

Geçmiş yüzyıllarda saraya bağlı nakkaşhâneye mensup veya dışarda serbest olarak mesleğini icrâ eden mücellitler bulunmakta idi. Tezhip hüsn-i hat gibi diğer sanatları da içine alan ehl-i hiref (sanat ehli) teşkilâtında Cemâat-i Mücellidân-ı Hâssa adıyla anılan padişaha mahsus mücellitler topluluğu, şâkirdleri (çırakları) ile sanatlarını icrâ ederlerdi. Aralarında sermücellit, serbölük, seroda, serkethüda, kethüda unvanlarıyla rütbelendirilen hem müzehhip, hem mücellit, hem nakkaş olarak sanatlarını icrâ edebiliyorlardı.[15]

 “Menâkîb-ı Hünerveran, Tuhfe-i Hattatin, Hat ve Hattâtîn” gibi eserlerde mücellidlere ve sanatlarına dair verilen malumat pek azdır. Bütün tarihî kaynaklarda isimleri bilvesile zikredilmiş olan mücelidlerin miktarı yirmi beşi bulmaz.[16]

Osmanlı Dönemi ciltlerinin ilk örneği 1434-35’te Sultan II. Murat’a sunulan, müzikle ilgili Makâsıdü’l-Elhân adlı kitapta görülmektedir. Fatih Sultan Mehmed Dönemi’ne gelindiğinde Osmanlı cilt sanatı yükseliş devrini yaşamıştır. Zaten 15. yüzyıl Anadolu Selçuklu Dönemi’ne ait cilt tekniğinden Osmanlı Dönemi cildine geçiş devri olarak dikkat çekmektedir. Sultan II. Bayezid Dönemi’nde ise ilk ciltçilik teşkilâtı kurulmuştur.[17]

XVI. yüzyıl Kânûnî devri nakkâş ve mücellidleri arasında; Mücellid Ali, Ali Beg, Nakkâş Abdu'l-Ali, Nakkâş Şah Muhammed, Nakkâş Abdulganî, Mehmed Veled-i Ahmed Mücellid, Mehmed Çelebi, Sinan, Durmuş Hayreddin, Mustafa Sarmaşık, Şah Mehmed-i Tebrizî, Hacı Mehmed, Melek Ahmed, Hasan Nakkâş, Abdülmecîd-i Tebrizî, Ahi Beg-i Tebrizî,[18] Süleyman b. Mehmed b. Ahmed, Hurrem-i Rûm, Abdi Şaban, Mehmed Ca’fer, Mahmud  Mehmed, Kara Mehmed b. Mehmed, Ali Yahya, Ahmed Hasan, Mustafa Ahmed,[19] Alâaddin Hudâdâd, Yûsuf Süfyân, Îsâ b. Yûsuf, Mehmed Çelebi, Hüseyin Çelebi, Mustafa Çelebi ve Süleyman Çelebi yer almaktadır.[20]

XVI. yüzyıl başından XVIII. yüzyıl sonuna kadar isimleri tesbit edilebilen mucelidbaşıların isimleri ise şöyledir:

I

Yedikuleli Alâaddin (ö. 924/1518), Mehmed Çelebi (ö. 951/1544), Süleyman Çelebi (ö. 1003/l595), Kara Mehmed (ö. 1012/1605), Mehmed Abdi (1046/1637), Mehmed Yadigar (ö. 1060/1650), Pîr Davud (ö. 1064/1654), Ca'fer Eyyûbî (ö. 1080/1670), Ali Yûsuf (ö. 1098/1687), Süleyman Emekdar (ö. 1109/1698), Hasan b. Ahmed (ö. 1746/1734), Mehmed Halife (ö. 1188/1774), Hâtif Ali (ö. 1191/1777).[21] 

XIX. yüzyıl mücellidlerinin isimlerini ise şu şekilde sıralayabiliriz: Razgardlı Ahmed, Sancaktar, Razgradlızade Kahya Emin (ö. 1280/1863), Medine-i Münevvere kelâm-ı kadimlerini tamir eden ve vassâllikte tanınmış Hacı Said Efendi  (ö. 1284/1869),  Hezargradlı  Ahmed (I. Abdülhamit Devri), Saka İsmail, Karamanlı Hasan (ö. 1269/1853), Şişman Aziz (ö. 1275/1858), Üsküdarlı Ali, Sultanahmetli Solak Sinan, Karacaahmet'te medfun Bektaşî âşık Osman (ö. 1289/1873)  Lebbeyk  Hâfız Efendi, Pepeyi  Hâfız  Efendi, Kasımpaşalı Hâfız  (ö.  1297/1879),  kardeşi  Tosun (ö. 1282/1865), Basri Efendi (ö. 1285/1868), Abdülmecid'in mücellidbaşısı  Salih  Efendi,   Abdülaziz'in  mücellidbaşısı  Aksaraylı   Râşid   Efendi (ö.  1284/1869). Aziz   Efendi   ve   çırağı   Hasan   Efendi,   Şevki   Efendi çırağı mücellidbaşı Mehmed Efendi, mücellid-müzehhip Hacı Latif, Hımhım Ârif, Yesarîzâde  Ali Râgıb Efendi.[22]

Necmeddin Okyay, Bahâeddin Tokatlıoglu (Bahâ Bey), Muhsin Demironat, Mustafa Düzgünman, Sami ve Sâcid Okyay, Rafet Güngör, Emin Barın ve İslâm Seçen ise Cumhuriyet Dönemi mücellidleri olarak dikkat çekmektedir.

 Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE[i]

Gökhan ÖZBEK[ii]

Kadir ÖZKÖSE

Yazar