YUSUF HEMEDANÎ HAZRETLERİ VE SELÇUKLU’DA İRFANÎGELENEK

Yusuf Hemedanî Hazretleri Nakşbendiye geleneğinin önemli isimlerinden birisidir. Büyük Selçuklu Devleti’nin hâkim olduğu coğrafyada ve Sultan Alpaslan, Sultan Melikşah ve Sultan Sencer’in devirlerini kapsayan bir zaman diliminde yaşamıştır. Hemedanî’nin yaşadığı dönem İslâm dünyasında sünnî ve Şiî mücadelesinin ve ayrılığının yoğun bir şekilde sürdüğü bir devirdir. Devlet politikası olarak İslâm dünyasını sünnîlik temelli bir din anlayışı etrafında birleştirmeyi amaçlayan Selçuklu idaresi devlet yapısında Hanefi ve Şafii mezhebinin uygulamalarını esas almışlardır. Yusuf Hemedanî, orta boylu, buğday benizli, kumral sakallı, zayıf bir zat idi. Eline ne geçerse muhtaçlara verir, kimseden bir şey istemezdi. Herkese karşı çok iltifat eder, yumuşak ve merhametli davranırdı. Yolda yürürken bile Kur’an-ı Kerim okumakla meşguldü. Hoş-dû denilen yerden camiye gelinceye kadar hatim okur, mescit kapısından Hasan Andakî ve Hoca Ahmet Yesevî hanesine varıncaya kadar Bakara Suresi’ni okurdu. Geri dönerken Âl-i İmran Suresi’ni bitirirdi. Arada bir yüzünü Hamedan’a çevirir ve çok ağlardı. Salmân-ı Fârisî Hazretleri’nin asası ile sarığı kendisindeydi. Her ay başında Semerkant âlimlerini çağırarak onlarla sohbet ederdi. Bir taraftan köylülere ve yanına gelen herkese doğru dinî bilgileri öğretmeye çalışır, insanlarla uğraşmaktan, onları yetiştirmek için çalışmaktan hiç sıkılmazdı. Diğer taraftan ağrılara ve yaralara ilaç yaparak herkesin derdine deva bulmaya çalışırdı. Böylece maddî ve manevî hastalıkların tabibi, mütehassısı olduğunu ispat ederdi. Hakiki anlamda tabib-i Hazıktı. Yusuf Hemedanî’nin yaşadığı dönemde Selçuklu sultanları Müslümanların birliğini ve devlet idaresini tehdit eden Batınî fırkalarla etkin bir şekilde mücadele etmişlerdir. Sultanlar dışında bu mücadelenin simge isimlerinden birisi de Nizâmü’l-Mülk’dür.  Nizâmü’l-Mülk öldürüldüğünde Yusuf Hemedanî Hazretleri otuz beş yaşındadır. Nizâmü’l-Mülk’ün suikasta uğraması devlet idaresinde derin sarsıntılar yaratmıştır. Sultan Sencer, Yusuf Hemedanî’nin temsil ettiği ehl-i sünnet temelli tasavvuf anlayışının ülke coğrafyasında yayılması için destek vermiştir. Helal yoldan kazandığı yüklü miktardaki dinarı dervişlerin masraflarına harcanmak üzere Hazretin kurduğu tekkeye göndermiştir.

Hayatı

Künyesi Ebû Yakub olan Yusuf Hemedanî, Hemedan’da doğmuştur. Çocukluk ve ilk gençlik yıllarına dair ayrıntılı bilgiye sahip olmadığımız Yusuf Hemedanî, on dokuz yaşında ilim tahsili için Hemedan’dan Bağdat’a gelmiştir. Burada Şafi fakihi ve Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin meşhur müderrisi Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin ders halkasına katılarak ondan istifade etmiştir. Fıkıh, tefsir, hadis, vb. dersler okumuştur. Yusuf Hemedanî, Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin yanı sıra başta Bağdat olmak üzere İsfahan, Buhara, Merv ve Semerkant gibi zamanın önde gelen ilim merkezlerini dolaşarak buralarda mülaki olduğu ulemanın ders halkalarına katılmış ve onlardan istifade etmiştir. Yusuf Hemedanî uzlet hayatından sonra Merv’e yönelmiş ve burada bir tekke açarak irşad faaliyetlerine başlamıştır. ‘Horasan’ın kâbesi’ olarak kabul edilen bu tekke dervişlerin yanı sıra âlimlerin de uğrak yeri olmuştur. Talebelerine ve kendisini sevenlere daima Hz. Muhammed (s.a.v.) ve ashâb-ı kiramın yolunda gitmelerini tavsiye ederdi. Kalbi, bütün mahlukat için derin bir sevgi ile doluydu. Gayr-i müslimlerin evlerine giderek, onlara İslâmiyet’i anlatırdı. Her şeye sabır ve tahammül eder, herkese karşı muhabbet gösterirdi. Altın ve gümüş eşya kullanılmasına müsaade etmez, fakirlere zenginlerden daha fazla itibar ederdi. Züht sâhibi idi. Dünyaya ehemmiyet ve kıymet vermezdi. Odasında hasır, keçe, ibrik, iki yastık ve bir tencereden başka bir şey bulunmazdı. Talebelerine, Dört Büyük Halife'nin menkıbe ve faziletlerinden bahseder, onlar gibi ahlaklanmalarını nasihat ederdi. Dinî emirlere son derece bağlı olan Yusuf Hemedanî sünnî ve irfani tasavvuf anlayışına sahipti. Nakledilen kerametleri olsa da o bunlara iltifat etmez, sekr ve vecdin tesiriyle zuhur eden ölçüsüz söz ve davranışları doğru bulmazdı. Nitekim Sevâniḥu’l-ʿUşşâḳ müellifi Ahmed el-Gazzalî’nin bazı söz ve davranışlarını beğenmediği, “Eğer Hallâc marifeti hakkıyla bilseydi ‘ene’l-Hak’ yerine ‘ene’t-türâb’ derdi.” dediği bilinmektedir. “Bu devir geçer ve gerçek şeyhler ahirete göçerse selâmete ulaşmak için ne yapalım?” diye sorulduğunda, “Onların eserlerinden her gün sekiz varak okuyun.” diye cevap vermiş, bu söz Ferîdüddin Attâr’ın Teẕkiretü’l-Evliyâʾyı kaleme almasına vesile olmuştur. Batınîler’le mücadele eden Selçuklu Hükümdarı Sultan Sencer’in Yusuf Hemedanî 'nin tekkesine 50 bin dinar göndermesi, bu dönemde diğer sünnî âlim ve mutasavvıflar gibi onun da devlet tarafından desteklendiğini, sevildiğini ve itibar gördüğünü göstermektedir. Birçok şehir ve beldeleri dolaşan Yusuf Hemedanî hayatının son yıllarını Merv ve Herat’ta geçirmiştir. Yusuf Hemedanî Herat’tan Merv’e dönerken Herat’la Bağşûr arasında Bâzğîs’in Bâmiîn kasabasında 22 Rabîülevvel 535/5 Kasım 1140 yılında vefat etmiştir. İlk önce buraya defnedilen Yusuf Hemedanî Hazretleri daha sonra kabr-i şerifleri Merv’e nakledilmiştir. Mezarı bugün Türkmenistan sınırları içinde Merv yakınlarındaki Bayramali denilen yerde olup Hâce Yusuf adıyla bir ziyaretgâhtır. Binlerce insanın durak yeri olmuştur. Çok güzel bir ziyaretgahtır.

Eserleri

Yûsuf Hemedânî’ye nispet edilen eserler şunlardır: 1. Rutbetü’l-hayât, 2. Menâzilü’ssâirîn, 3. Menâzilü’s-sâlikîn, 4. Kitâbü’l-keşf, 5. Risâle fî enne’l-kevne musahharun li’l-insân, 6. Risâle der ahlâk ve’l-munâcât, 7. Risâle der âdâb-ı tarikat, 8. Safâvetü’t-tevhîd litasfiyeti’l-mürîd, 9. Vâridât, 10. Aynü’l-kudât, 11. Mecâlis, 12. Zînetü’l-hayât. Günümüze intikal eden en önemli eser Rütbetü’l-hayât’tır. Bu eser hacim olarak küçük ise de mana ve muhtevâ olarak çok kıymetlidir.

Tasavvuf Anlayışı

Yusuf Hemedanî’nin tasavvufta esas mürşidinin Ebû Ali Fârmedî olduğu hususunda müellifler arasında ittifak vardır. Yûsuf Hemedânî’nin dört halifesi ön plana çıkmaktadır. Bunlar; Hâce Abdullah Barakî Hârezmî, Hâce Hasan Andakî Buhârî, Hâce Ahmed Yesevi ve Hâce Abdülhâlık Gucdüvanî’dir Yusuf Hemedanî atmış seneden fazla irşad makamında bulunmuştur. Horasan ve Mâverâünnehir’i içine alan büyük bir coğrafya da İslâm’ı tebliğ için köy köy dolaşmıştır. Yusuf Hemedanî, Orta Asya ile Anadolu tasavvufunun öncülerinden kabul edilir. Onu tertip ettiği vaaz ve ilim meclisleri hem sulehâ hem de ulemâ tarafından yoğun ilgiye mazhar olmuştur. Ulemanın onun meclislerine rağbetinde Hemedanî’nin alim kimliği ve irfanî anlayışı etkili olmuştur. Nakşbendiye Tarikatı’nın temel kaideleri olarak kabul edilen Kelimât-ı kudsiyye prensipleri Yûsuf Hemedânî’nin talebesi ve halifesi Abdülhalık Gucdüvanî tarafından belirlenmiştir. Gucdüvanî, Hemedanî’nin seçkin halifelerindendir. Muhakkak ki Abdülhalık Gucdüvanî bu prensipleri belirlerken şeyhinin yaşam tarzı, hâl ve hareketlerinden etkilenmiştir. Makâmât-ı Yusuf Hemedanî adlı esere baktığımızda bu prensiplerin aslının Hazret’in hayatından mülhem olduğu görülmektedir. Bu eserde ifade edildiği gibi Kelimat-ı Kudsiye çok önemlidir. Özetle ifadeye çalışalım.

1- Hûş der dem: Alınan her nefeste zikir hâlinde olup manen uyanık bulunmak, gafletten sakınmak.

2- Nazar ber kadem: Yürürken gaflete sebep olacak herhangi bir şeyi görmemek için önüne (ayak ucuna) bakmak. Zira kalbi en çok perdeleyen şey, gözden gönle akseden lüzumsuz ve olumsuz suretlerdir.

3- Sefer der vatan: Her adımda Hakk’a yürümek. Nefsanî sıfatlardan sıyrılıp manevî zirvelere ulaştıracak olan iç âlemdeki yolculuğa yönelmek. Zahiren de mürşid-i kâmili ziyaret edip terbiyesine girmek için seyahat etmek.

4- Halvet der encümen: Zahirde halk ile kalben Hak ile beraber olmak.

5- Yâd kerd: Dilin zikriyle beraber kalbin de zakir hâle gelmesi ve “nefy ü isbât” zikri yapmak. Nefy ü isbât ise kelime-i tevhîdin hakîkatinde derinleşme gayretidir. Kulu Rabbinden gâfil bırakan bütün hevâ ve hevesleri, daha “Lâ ilâhe” derken kalpten nefyedip, Allah’tan gayrı bütün maksudları kalpten silip atmaktır. Daha sonra da kalbin bu arınmış zemininde “İllâllâh” hakîkatini sâbitleyip, gönlün yalnızca Allah’a mahsus kılınmasına gayret etmektir.

6- Bâz geşt: Kelime-i tevhit zikrinin ardından; Allah’ım, Maksadım Sen’sin, gayem Sen’in rızanı kazanmaktır.” cümlesini söylemek.

7- Nigâh dâşt: Kalbi lüzumsuz düşüncelerden korumak, nefy ü isbâtın mâniasını kalpte muhafaza etmek.

8- Yâd dâşt: Zikrin temin ettiği manevî uyanıklığı devam ettirmek ve kendini daima Hakk’ın huzurunda bilmek.

Yusuf Hemedanî, ehl-i sünnet temelli bir din ve tasavvufa anlayışını temsil etmektedir. O sahabe çizgisinden ayrılmamış ve talebelerine şu sözü daima hatırlatarak manevî alanda ancak Hazreti Peygamber (s.a.v.)’in rehberliğinde yol alınacağını ifade etmiştir: ‘Doğru yol, Allah Rasûlü Hazreti Muhammed’in yoludur. Demek suretiyle tüm hareket, ibadet, düşünce ve söylemleri Kur’an-ı Kerim ve sünnet-i seniyye çizgisi olmuştur. Yusuf Hemedanî Nakşbendiye Tarikatı’nın etkili isimlerindendir. Büyük Selçuklu Devleti’nin hâkim olduğu coğrafya da sünnî din ve tasavvuf anlayışının yaygınlaştırılmasında katkısı olmuştur. Tasavvufî anlayışta şer’i ilimlere tam manasıyla ittiba etmiştir. Bu sebepten tertip ettiği meclislere hem halktan hem de ulemadan yoğun ilgi olmuştur. Ehl-i sünnet anlayışına sahip Yusuf Hemedanî Hazretleri’nin yetiştirdiği halifeleri ve öğrencileri sayesinde görüş ve düşünceleri çok geniş coğrafyalara ve kitlelere yayılmıştır.

Kaynakça

Abdurrahman Câmi, Nefahâtü’l-üns. (Tercüme Lâmiî Çelebi. Neşir. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara), İstanbul 2008.

Ahmet Ocak, Selçukluların Dini siyaseti (1040 – 1092). İstanbul 2002.

Ferîdüddîn Attar, Tezkiretü’l- Evliya, (Çeviren: Süleyman Uludağ) İstanbul 2013.

İmam Şa‘ranî, Velîler Ansiklopedisi, Et-Tabakâtü’l - kübrâ, ( Tercüme Abdülkadir Akçiçek) İstanbul 1986.

Mehmet Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara 1991.

Necdet Tosun, “Yûsuf el-Hemedânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul 2013.

Necdet Tosun, Necdet Bahâeddîn Nakşibend. İstanbul 2012.

Özgür Öztürk, Melikşah Zamanında (1072-1092) Büyük Selçuklu Devletinin Dînî Siyâsetî. Yüksek Lisan Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2015.