SERRA GÜNEY ÖZKAN İLE CİLT SANATI ÜZERİNE

ÖZGEÇMİŞ:

Mimar Sinan Üniversitesi, Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü Klasik Cilt Bölümü'nde 1994 -  1999 yılları arasında lisans eğitimi alan Serra Güney Özkan; eğitim süresince, İslam Seçen’den klasik ve modern cilt, Süleymaniye Kütüphanesi’nde Saadet Gazi’den “Yazma eserler patolojisi” ile “Yazılı belgeleri koruma ve onarım” dersleri aldı.  Aynı üniversitenin yüksek lisans programını, “Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde yer alan nadir yazma eserlerin cilt kapak tasarımları” üzerine yazdığı tez ile tamamladı.

2002 yılında, Malta Center for Restoration, Valetta'da 18. yy'a ait batı ciltlerinin restorasyonu üzerine eğitim alan sanatçı, 2003’de hocası İslam Seçen ile Küçükayasofya‘da beraber kurdukları cilt atölyesinde profesyonel meslek hayatına başladı.

2005 yılında Caferağa Medresesi Türk Kültürüne Hizmet Vakfı bünyesinde ciltleme ve restorasyon derslerinde eğitmen olarak görev almıştır. 2008 yılında ise İtalya Montefiascone Projesi dahilinde, davetli eğitmen olarak Klasik Osmanlı Cilt Sanatı üzerine ders veren Serra Güney Özkan, 2009 senesinden itibaren, modern, klasik cilt yapımı ve nadir eserlerin restorasyon / konservasyon işlerine atölyesinde tek başına devam etmektedir. Sanatçı’nın yurtiçi ve yurtdışında açılmış kişisel ve karma sergileri bulunmaktadır.

 

 

 

Geleneksel sanatların dallarından olan ciltçilik sanatı ile yakınlığınız nasıl başladı?

 

1995 yılında, MSGÜ’nde Geleneksel El Sanatları Bölümü 2. Sınıf öğrencisiydim. O yıllarda cilt sanatı, ana sanat dalı olarak değil; genellikle yan sanat dalı olarak tercih edilmekteydi. Okulumuzda klasik cildin bütün üslupları teorik ve pratik olarak uygulanmaktaydı. O yıllarda başka hiçbir eğitim kurumunda klasik cildin uygulama ve eğitim alanı yoktu.

Ciltçilik ve cilt sanatı, yapısı gereği makinaya, yan malzeme ve alete diğer klasik sanatlarımıza göre daha bağımlı. Böyle olunca, sanatçının uygulama alanı ve çalışma ortamı daha kısıtlı olabiliyor. Bu da o dönemde bölüm seçen öğrencilerin tercihini etkilemekteydi. Bölümü seçen öğrenciler mesleklerini ileride uygulamayı düşünmeden okula devam ediyorlardı. Fakat o zaman dahi, hayalimde tam teşekküllü bir cilt atölyesine sahip olmak ve sanatımı uygulayabilmek vardı.

Ders bitimlerinde cilt atölyesine gider; hocalarımız İslam Seçen, Kazım Hacımeyliç, Habib İşmen’e yardım etmek için heveslenirdim. Bana hakkıyla uygulayabileceğim bir vazife versinler diye beklerdim. Hiçbir görev olmasa bile, onları seyrederdim. Ellerindeki tarihi eserlerin bu son süreci olan restorasyon kısmına tanıklık ediyor olmak bile ban çok büyük bir zevk verir; kendimi şanslı hissederdim.

 

Ciltçilik sanatında ustalık kazanmak için hangi süreçlerden geçmek gerekiyor?

Ciltçilik sanatı temelde uygulamaya dayalı bir sanat dalı. Malzeme, desen bilgisi, ve uygulamayı bilmenin dışında klasik kapak tasarımlarımızı üslup ve dönem olarak da çok iyi bilmek ve desenlerin yüzyılına hâkim olmak gerekmekte.

Mimar Sinan Üniversitesi’nde lisansım ve yüksek lisansım süresince aldığım dersler çerçevesinde 3 sene boyunca Süleymaniye Kütüphanesinde orijinal el yazmaları üzerinde kağıt restorasyon uygulaması çalışmıştım. Ayrıca Yüksek lisansım sonrasında yurtdışında da kâğıt restorasyonu üzerine kurslar aldım.

Üniversite eğitimimin sonrasında, hocam İslam Seçen ile beraber atölye kurma ve çalışma imkânım oldu. 18 senedir de atölyemde öğrenmeye devam ediyorum.

 

Ciltçilik sanatı deyince genel çerçevede nasıl tarif edilebilir.  Lazım olan alet edevat nelerdir?

Cilt sanatı, bildiğimiz klasik Türk Sanatlarımızın manen temelini oluşturur. Taşınabilir kültür varlıklarımızın merkezinde kutsal kitabımız Kur’an-ı Kerim vardır. Ona ve ayetlerine verilen değer onun ecdadımız tarafından hep el üstünde tutulmasını sağlamıştır. ‘Kur’an-ı Kerim Mekke’de indi, Mısır’da okundu, İstanbul’da da yazıldı’ diye meşhur anonim bir sözümüz vardır. Kutsal kitabımıza verilen bu önem de cilt sanatımızı çok üstün bir seviyeye taşımıştır.

Terim olarak cilt; yazma ve baskı eserlerin sıralı bir şekilde, dağılmadan muhafaza edilebilmesi için hazırlanmış deri kapaklara verilen addır. Cilt Sanatı ise; bu kapakların kalıplar basılarak, boyanarak, çesitli estetik unsurlar katılarak, güzel hale getirilmeye çalışılmasından doğan sanat dalıdır.

Ciltçilikte kullanılan ana malzemeler mukavva, kâğıt, deri, altın, iplik, jelatin, boya ve tutkaldır.

Bu malzemelerin hakkıyla kullanılır duruma getirilmesi ise alet edevat kullanılmadan çok zordur. Deriyi inceltmek, kapakları oymak, kalıpları basmak, cilde estetik unsurları vermek bu aletlerle mümkün olur. Kalıplar, presler, ıstampa, mukavva makasları, cendere, bıçkı, fırçalar, ıstaka ve mühreler kullandığımız belli başlı aletlerdir.

 

Ciltçilik sanatının tarihi kütüphanelerdeki en eski uygulamaları ve örnekleri hakkında neler söylersiniz?

Cilt sanatı ve kütüphane denince başka hiçbir söze gerek kalmaz; ilk aklımıza gelen el yazmalarıyla bütün dünyada adını duyurmuş Süleymaniye kütüphanemizdir.

Süleymaniye kütüphanesindeki 16. Yüzyıl Herat ciltleri bu sanat dalında çalışan, araştırma yapan, kitap yazan, eğitim alan herkese, bizlere örnek olmaktadır.

En eski örnekler diye ayıracak olursak tabii ki parşömen üzerine yazılmış ilk Kuran sayfalarını söyleyebiliriz. Bunlar Hz. Muhammed’in vefatından sonra, dört halife devrinde yazılıp ciltlenmiş Kuran-ı Kerimlerdir. Kufi yazıyla, hareketsiz harflerle yazılmış bu eserler o dönemde sanatsal bir eser ortaya koymak için değil bütün dünyayı İslam’a çağıran bir peygamberin eğitici, öğretici kılavuzu olarak ortaya çıkmıştı.

 

Ecdadımız Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde kitap medeniyeti olarak bu sanatı nasıl icra etmişlerdir?

Ecdadımız Osmanlı ve Selçukluyu kısıtlı bir coğrafya ile tarif etmek imkansızdır. Bu noktada, hakim olunan coğrafya gibi; kültürün, dilin ve bölge üzerinde yaşayan toplumların çeşitliliği de girer devreye. Cilt sanatı Selçuklu ’da geometrik üslup ile ortaya çıkar. Klasik üslup zirvesini Timurlular devrindeki Herat ekolünde görmüştür. Bu döneme ait eserler “Herat Ciltleri” klasik cilt sanatının şaheserleridir. Osmanlı da 3 kıtaya hakim olurken her dönemin tarzına, üslubuna ayrı ayrı sahip çıkmıştır. Selçuklular dönemindeki nakkaşhaneler hakkında kesin bilgiye sahip olmamakla beraber, Osmanlı’da klasik sanatlarımızın bir bütün olarak ele alındığını söyleyebilirim. Saray nakkaşhanelerindeki sanatçıların uygulamalarını uzman oldukları dallarda  icra ettiklerini söyleyebilirim. Ortaya çıkan bir sanat eseri Kuran-ı Kerim hattatın, müzehhibin, cetvelkeşin, mücellidin, hepsinin ortak emeği ile tamamlanmış oluyordu. Her biri sanatında usta sanatkârlar tarafından ortaya çıkarılan ve Saray kütüphanelerinde padişaha sunulan bu eserlerin şaheser düzeyinde olmasına şaşırmamak gerekir

Klasik cilt ile modern cilt yapımı arasındaki fark nedir?  

Klasik ve modern cilt ana malzeme mukavva ve deri kullanımı haricinde hiçbir yönden birbirine benzemeyen iki ayrı üsluptur. Bugün, Modern cilt dediğimiz ciltleri modern batı cildi olarak adlandırsak bile ne malzeme ne teknik yönden birbirleriyle uyum göstermezler.

Modern cildin kapakları ve derisi kalındır. Deri traş edilmeden kullanılır. Kapaklar köşelerden yuvarlatılmış, kitabın sırtına bombelik verilmiştir. Sırta verilen kambura iyice abartılmış, eski yazmalardaki sırttan geçen sicimlerin işlevsel olmasa da sembolik olarak yerleri korunmuştur.

Bizim Osmanlı klasik saray ciltleri bu batı ciltlerine göre çok daha narin ve zariftir. Süslemelerin hem iç kapak hem dış kapaklarda olduğunu düşünürsek çok daha zengindir.. Batı cildinde cilt kitabı koruyan bir kalkan gibi düşünülürse Osmanlı’da cilt kitabın içi kadar özenilerek detaylıca yapılmış bir sanat eseridir. Bu yüzden birçok cildin ayrıca muhafazası da vardır.

 

Kitapların korunması açısından mücellid eserlerine rağbet nasıldır?

Kitapların korunması başlı başına bir eğitim dalıdır. Restorasyondan önce konservasyon kavramı iyice oturtulursa birçok eseri çok külfetli restorasyon uygulamalarına gerek kalmadan koruyarak kurtarmış oluruz.

Yazma kütüphanelerimiz birçok koleksiyon barındırmakla beraber ülkemizde özel koleksiyonlarıyla bu sanata katkı sağlamış sanatseverler de vardır. Bu bilincin artması da kuşkusuz mücellit eserlerine rağbeti arttırmıştır. Fakat ecdadı kitap sanatıyla bu kadar yol kat etmiş bir milletin yeni nesilleri olarak ilgimizin son derece sınırlı olduğu aşikardır.

 

Bu sanatın devamlılığı için geleneksel usulde çırak, kalfa yetişiyor mu?

Bu sanatın devamlılığı aynen sizin de dediği gibi çırak, kalfa yetiştirilmesiyle, bu meslekte sebatla çalışmakla mümkün. Maalesef bugün içinde bulunduğumuz hızlı ve kapitalist dünyadaki eğitim sistemi, ekonomik ve kültürel düzen uzun süreli bir süreç olan “usta-kalfa-çırak yöntemi”ne uygun değil. Hiç kimse bir sanat elde etmek, bir üslup kazanmak için vakit geçirmek istemiyor.

Günümüz insanının sanat eseri bakımından cilt sanatına bakış açısı nasıldır. Bu sanat ileriki yıllarda nasıl bir seyir izler?

Son 20 sene içerisinde klasik cilt sanatı’na olan ilginin arttığı yadsınamaz. Bununla beraber, yakın dönemde ülkece yaşadığımız ekonomik sıkıntıların sanat piyasasını derinden etkilediğini, sanatçıların büyük sıkıntılar içinde olduğunu gözlemliyoruz, yaşıyoruz. Cilt sanatımıza karşı ilgiyi arttırmak, sanatın icrasının sürdürülebilirliği, maddi manevi cesaretlendirilmesi için kamu ve özel kurumların desteğinin daha belirgin olması gerekmekte. Ortaya konulan çalışmaların kişisel değil, daha çok kurumsal; hatta devlet destekli olması gerektiği kanaatindeyim. Cilt sanatımızla ilgili sadece insanlarımızın bilincinin yükselmesi yeterli değildir. İçleri yüzlerce yıllık şaheserlerle dolu olan kütüphanelerimizin restorasyona ve ondan da önemlisi konservasyona ihtiyacı vardır. Bu eserlerin korunması için uygulanacak yöntemler gelişmiş ülkelerdeki gibi en üst kaliteye çıkarılmalıdır. Bu konuda izlenecek politikaların da ileriki yıllarda cilt sanatına yön vereceğini düşünüyorum.

 

Yurtiçinde ve yurtdışında hangi kütüphanelere kitap/cilt restorasyonu eserler yaptınız?

2003 senesinden beri Küçükayasofya’daki atölyemde çalışmalarıma devam etmekteyim. Ağırlıklı olarak özel koleksiyonerlere hizmet vermekteyim. Yurtdışında Avrupa’nın çeşitli Kütüphanelerinden gelen el yazması uzmanlarına klasik cilt dersleri verme imkânım oldu.

Ayrıca özel kütüphanelerin Koleksiyonlarında yer alan gerek el yazması, gerek matbu eserlerin  restorasyon işlemlerini yapmaktayım. 

 

 

Halil GÖKKAYA

Şair