İSLÂM KİTAP SANATININ ÖNEMLİ BİR UNSURU: CİLTÇİLİK

Ciltçilik, İslâm kitap sanatının önemli bir unsurudur.  Bir kitap veya mecmuanın yapraklarını sıralı olarak bir arada tutabilmek için yapılan ve onları koruyan kapağa cilt denilmektedir. Bu malzemeler deriden yapıldığı için cilt kelimesinin Arapça anlamı “deri” demektir. 

İslâm cilt sanatı, Selçuklu ve Osmanlı Devleti Dönemi’nde gelişerek yaygınlaşmıştır.  XVI. yüzyıldan itibaren klasik Osmanlı ciltçiliği Türk ve İslâm cilt sanatının en büyük temsilcisi olmuş ve bu durum XX. yüzyıla kadar sürmüştür.

Osmanlı devlet adamlarının kitap sanatına ve okuma kültürüne vermiş oldukları yüksek değer sayesinde ciltçilikte daima ilerleme göstermiştir. Çünkü okuma sevgisi, kitap sanatlarının gelişmesini sağlayacak bir ortamın doğmasına sebep olmuştur. Bununla birlikte sarayda hat, tezhip, minyatür ve cilt atölyeleri kurulmak suretiyle, bu atölyelerde devrin önemli sanatkârları istihdam edilerek, sanat bakımından teşvik edilmiştir.  Bu çalımlar sırasında Türk cilt sanatını koruma adına yabancı sanatkârlar ile yerli sanatkârlara aynı atölyeler kullandırılmamış, Türk kitap sanatının dış tesirler altında kalması engellenmiş ve bozulup değişmeden gelişmesi sağlanmıştır.  

Sultan II. Bâyezîd Dönemi’nde lonca teşkilâtı kuran mücellitlerin, usta-çırak yöntemiyle yetiştirilmeleri sağlanmıştır. Evliya Çelebi, XVII. yüzyılda Beyazıt Camii yanındaki 100 küçük ahşap dükkânda 300 mücellidin çalıştığını söylemektedir.

Bir kitabı ciltlerken yapılacak ilk iş, yaprakların üst üste getirilip birbirine dikilmesidir. Dikişte Türkler sarı ipek kullanmışlardır. Türk cildinde kitabın sırtı düz olarak bırakılır, kambura (bombe) yapılmaz. Sırtın üst ve alt köşelerine kitabı tutmak ve yaprakların dağılmasını önlemek için şîrâze örülür. Şîrâzenin altına deriden bir yastık konulur; sırta da bir bez parçası yapıştırılabilir. Kitabın kenarları keskin bir aletle tıraşlanarak düzeltilir.

Kitabın yapraklarını muntazam bir surette tutan bağ ve örgüye ‘şîrâze’ adı verilir. Kitabın forma hâlindeki sayfaları birbiri yanına dikilir. Bunların uçlarında kalan ve kanat denen ipler de, bir iğne yardımıyla nakış gibi işlenerek, bir şerit oluşturur. Bu şerit, kitabın cilde bağlanmasını sağlar. Eskiden her evde ancak bir adet Kur’an-ı Kerim bulunduğu için zamanla yaprakları dağılmasın diye Hulûsi Efendi Hazretleri gibi hassas ellerde şîrâzesi örülüp, ciltlenerek tekrar tekrar okunması için gayret gösterilmiştir. Hulûsi Efendi (k.s.)’nin şahsî kütüphanesinde bulunan cilt ve hurûfat takımları bize gösteriyor ki kitap sanatlarından olan cilt konusunda büyük bir maharet sahibidir. Hulûsi Efendi (k.s.), H. Hulûsi Ateş Şehzadeoğlu Özel Kitaplığı’nda bulunan birçok kitabın cildini tamir etmiş, yeniden ciltlemiş, şîrâzesini örmüş ve o tarihî değerleri muhafaza ederek günümüz kültürüne aktarılmasın vesile olmuştur.  Şair Ali Aygün bir dörtlüğünde bu hakikati şöyle işaret ediyor:

Cilt, şiraze, örme mesleği vardı

Dülgerlik öğrendi mühür kazardı

Oymacılıktan çok iyi anlardı

Sanatı çığ gibi örenlerdendir

Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi’nin iyi bir cilt ustası ve şîrâze örmecisi olduğu bilinmektedir. Aslında onun bu sanat yönünü tasavvufî açıdan bir kitabın sayfalarını bir arada tutan şîrâze ve cilt gibi gönülleri bir arada tutma vazifesini manevî olarak yaptığını da ifade etmekte fayda vardır. Cilt sanatının başka bir zenginliği ise süslemelerdir. Sanatkâr nasıl deri cildin üzerini değişik motiflerle beziyorsa, tasavvuf ehli, gönül ustaları olan mürşid-i kâmiller de ahlakî güzelliklerle gönülleri bezemektedirler. Sanat ve sanatçıya değer verilen ahlakî güzelliklerle süslenmiş bir dünya dileğiyle…