AHŞAP OYMACILIĞI SANATI

Ahşap, Arapça asıllı bir kelime olup “haşeb” kelimesinin (ağaç, kereste) çoğuludur. Aynı zamanda “herhangi bir imalâtta kullanılmak amacıyla ve yakılmamak üzere ağaçtan kesilmiş yapı malzemesi, kereste” anlamına gelmektedir.[1]

Organik bir malzeme olan ahşap dış etkilere karşı çok duyarlı olup tarih öncesi çağlardan beri dayanıklılığı, öz ısısı ve dokusuyla kullanım sürekliliği gösteren bir malzeme olmuştur. Ağacın oyularak, yontularak, işlenerek süs ve kullanım eşyası biçimi almasına ahşap işçiliği denilmektedir. Mimarîye bağlı olarak ağaç malzeme; kapı ve pencere kanatlarında, tavan ve sütunlarda kullanılmıştır. Türkler Orta Asya’dan beri ahşap sanatını uygulamış, göçebe yaşamdan yerleşik düzene geçtikten sonra daha kalıcı eserler vermeye devam etmişlerdir. Osmanlı Dönemi’ne kadar olan ve Selçuklu Dönemi’ni de kapsayan zaman diliminde, cami minberleri, kapı ve pencere kanatları, sandukalar, Kur’an mahfazaları ve rahleler ahşap işçiliğinin çok gelişmiş olduğunu göstermektedir.[2]

Oymacılık ya da diğer adıyla kabartma sanatı, kemik ve ağaç parçalarına veya kaya yüzeylerine kazıyarak, oyarak yapılan bir sanattır.[3] Sanat tarihi disiplini kapsamında değerlendirilebilecek oymacılık Anadolu Selçuklu Devri’nde ortaya çıkmıştır. Selçuklu camilerinin, saraylarının, medreselerinin, darüşşifâlarının, kümbet ve kervansaraylarının kesme taş duvarlarında, portallerinde ve içlerindeki ekseriyetle abanoz ağacından malzemeli donanımlarında oyularak ve oyma sûretiyle kabartılarak yapılmıştır.

Oymacılık yapan ustalara oymacı denmektedir. Oymacılık sanatı, her devletin kendine has teknikleri ile farklılık kazanmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti'nin inşâ ettiği eserlerde geometrik bitkisel motif ve desenler oyulmuş olduğu görülmekte, ancak Osmanlı Devleti'nde daha çok sulüs yazı tekniği, çiçek motifleri, bağa, fildişi, sedef kakması teknikleri ile sanat îfâ edilmiştir.

Oymacılık sanatı, alçak kabartma usulü ve yüksek kabartma usulleri ile yapılmaktadır. Alçak kabartma usulünde, biçim ya da şekiller, sert bir âlet ile verilmektedir. Yüksek kabartma usulünde ise, şebeke ve geçme üslupları kullanılmaktadır. Genellikle bir tarafı oyularak şekil verilmektedir.[4]

Ahşap oymacılığı sanatında malzeme olarak kullanılan ağaç türlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1. Ceviz: Geniş bir yayılışa sahip kışın yaprağını döken bir ağaç olup genç sürgünlerin özü bölmelidir. Tomurcuklar az sayıda pullarla örtülmüştür. Tek tüysü yaprakçıkları karşılıklı olarak dizilmiştir ve aromatik kokuludur.[5] Ahşap sanatında çok kullanılagelen bir ağaç türüdür.[6]

2. Abanoz (Seylan Abanozu): Diri odun sarımtırak beyaz, özodun siyah renkli olup, üzeri yeşilimsi veya yeşilimsi siyah şeritlidir. Dağınık olan traheler ancak lupla görülebilir. Tornacılık ve oymacılık, dekorasyon işlerinde, piyano tuşları, müzik aletleri yapımında kullanılmaktadır. Seylan ve Doğu Hindistan'da yayılış göstermektedir.[7]

3. Elma ve Armut: Rosaceae familyası içerisinde yer almaktadırlar. Dünyanın hemen her tarafına, özellikle ılıman bölgelerine dağılmış ve yayılmıştır.[8] Ahşap işçiliğinde teknik ve işlenişe uygun olarak tercih edilen ham maddeler arasında yer almaktadırlar.[9]

4. Gül Ağacı: Legumınosae familyası içerisinde yer almaktadır. Dünyanın her tarafına yayılmış ağaç, çalı ve sarılıcı odunsu taksonlar ile otsu bitkilerden sayılmaktadır.[10] Ahşap işçiliğinde kullanılan ağaç türleri arasında yer almaktadır.[11]

5. Meşe: Çoğunlukla ağaç veya boyu çalı halinde, kışları yaprağını döken veya her zaman yeşil, bir cinsli, evcikli anemogam odunsu bitkilerdir.[12] Ahşap sanatında çok kullanılan ağaç türlerinden birisidir.[13]

6. Karaağaç (Ulmus): Karaağaçlar, yapraklarını döken, boylu orman ağaçlarıdır. Tomurcuklar kiremitvari dizilmiş olan çok sayıda pullarla örtülmüştür. Kuzey Amerika'nın doğusunda, Avrupa ve Asya'nın ılıman bölgelerinde, özellikle yapraklı ağaç ormanlarında küçük gruplar halinde yayılış gösteren 18-20 kadar türü bulunmaktadır.[14] Özodunları koyu, diri odunları açık iri renkli olan güzel cila kabul eden odunları “büyük halkalı traheli” gruba dâhildir. Odunları sert, ağır, yüksek şok mukâvemetini hâiz ve elastikidir. Kolay yıpranmaz.[15]

7. Sedir (Cedrus): Halk arasında “katran” adı ile anılan sedir, adını “Kozalaklı Ağaç” anlamına gelen “Kedros” sözcüğünden almıştır. Kışın yaprağını dökmeyen, boylu orman ağaçlarındandır ve tabîî ömürleri bakımından da birçok iğne yapraklı ağaçlar gibi, çok yaşlanabilmektedirler.[16]

Ahşap oymacılığı sanatında malzeme olarak kullanılan ağaç türlerini bu şekilde sıraladıktan sonra dikkat çekmemiz gereken ahşap oymacılığı sanatında kullanılan teknikleri ise şu şekilde sıralayabiliriz:

1. Kündekârî: Yapılış tarzına göre ikiye ayrılmıştır. Hakîkî ve Yalancı Kündekârî olarak sınıflandırılan bu teknik,[17] İslâm sanatında en erken XII. yüzyılda Mısır, Halep ve Anadolu'da görülmüştür. Mısır'da Fâtımîlerle birlikte ilk örneklerini veren kündekârî tekniği, Memluk devrinde fazlalaşmıştır.[18] Kündekârî sekizgen, beşgen, yıldız gibi geometrik şekillerde kesilmiş küçük ahşap parçalarının çivi ve tutkal yardımı olmaksızın yalnızca birbirlerine geçirilmeleriyle düz yüzeyler elde etmeyi amaçlayan bir tekniktir. Daha çok kapı, pencere ve dolap kanatlarıyla minber ve kürsülerde uygulanmıştır.[19]  Suriye-Mısır’da Seyyide Nefîse Hatun (1138-1145) ve Seyyide Rukıyye (1155) camilerinin mihrapları ile Sâlih Talâi‘ Camii’nin kapısı (1160), Eyyûbî dönemine tarihlenen İmam Şâfiî’nin sandukası (1211), Melik Sâlih Türbesi’nin kapısı (1249-1250) ve İbn Tolun Camii’nde Sultan Lâçin’in minberi (1296); Anadolu’daki erken örnekler arasında Konya Alâeddin Camii (1155-1156), Aksaray Ulu Camii (XII. yüzyıl), Harput Sâre Hatun Camii (XII. yüzyıl), Siirt Ulu Camii (XIII. yüzyıl), Birgi Ulu Camii (1322), Malatya Ulu Camii (1376-1377), Bursa Ulu Camii (1399), Manisa İvaz Paşa Camii (1484), Niğde Sungur Bey Camii (XVI. yüzyıl) minberleri[20]  ile Ankara Kızılbey Camii (XIII. yüzyıl), Ankara Aslanhane Cami (1289) ve Çorum Ulu Camii (1306) kündekârî tekniği ile kullanılmış örnekler arasında yer almaktadır.[21]

2. Kakma: Bu teknik, desenler perdahlanmış ağaç yüzeyine bir kalemle çizildikten sonra, sedef, bağa, fildişi ya da farklı ağaç parçalarının, keskin bir kalemle açılmış yuvalara yerleştirilmesi esasıyla gerçekleştirilmektedir.[22]

3. Kafes (Ajur) Tekniği: Anadolu Selçuklu ahşap işçiliğinde rastlanan özellikle minber korkuluklarında kullanılan bu teknikte kompozisyonun ayırdığı bölmelerin çıtalarla kafes ayırılması şeklindeki uygulamadır. Ahşap çıtaların geometrik üçgenler, yıldızlar vb. meydana getirecek şekilde bir araya çakılmasıyla elde edilmektedir. Ahi Elvan ve Beyşehir Eşrefoğlu camiindeki çeşitli minber korkulukları bu teknikle yapılmıştır.[23]

4. Edirnekâri (Lake tekniği):[24] XIV-XIX. yüzyıllar arasında Osmanlı ahşap işlerinde kullanılmış bu teknik “Edirnekârî” veya “Edirne işi” diye bilinmektedir. Edirnekârî özellikle ahşap eserlerde, trabzan ayaklarında, dolap kapaklarında, çekmecelerde, tavanlarda, lambalıklarda, kavukluklarda, sini (sofra) ve şamdan altlıklarında, duvar saati kutularında, hokkalarda, her cins rubu‘ tahtalarında, menşur mahfazalarında, yazı takımlarında, cep ve koyun kuburlarında uygulanmış, mukavva ve deri eşya üzerinde, cilt kapaklarında da kullanıldığı görülmüştür. Edirnekârî bezemeler, ahşap işlerinde oymalarla süslenmiş veya düz bırakılmış zeminler üzerine tatbik edilmiştir. Geometrik motiflere çok az yer verilmiş, özellikle bu tekniğin revaçta olduğu geç devirlerde rûmî gibi klasik motiflerin yanı sıra Avrupa’nın etkisiyle biçimlenen barok ve rokoko üslûplarında lâle, sümbül, karanfil, çiçek buketi ve çeşitli meyve motifleri tercih edilmiştir. Bu arada yer yer gölge veren renklerle çiçeklere boyut da kazandırılmıştır.[25]

5. Yüzey Oyma Tekniği: Yüzeyleri zenginleştirmek, estetik bir görünüm ve belirli bir hareket vermek için yapılan bir tekniktir. Bu teknikte ucu keskin bir kalemle ağaç yüzeyi oyulmak sûretiyle süsleme bütünüyle kabartma olarak ortaya çıkarılır. Kalem çok derinlere inerse derin oyma, daha eğimli çalışılırsa sathî veya mîil kesim adı verilir.[26]

6. Şebeke Oyma Tekniği: Tasarlanan motifleri çevreleyen düzeyin olduğu gibi oyularak çıkarılmasıdır. Bu tekniğin uygulandığı ağaçların çok sert olmaması gerekmektedir.

7. Geçme Oyma Tekniği: Selçuklu Türklerinde oyma ile yapılan geometrik motiflerdir. Osmanlılar zamanında geçme parçalar kullanılarak tezyînî değeri arttırılmış ve canlandırılmıştır. Süleymaniye Camii’nin ahşap kürsüsü, Zağanos Paşa Camiinin kapı kanatları bu teknikle yapılmıştır.[27]

İslâmî bakış açısıyla Allah, yarattığı her şeyi güzel yaratmıştır. Allah’ın yarattığı ve varlık âlemine çıkardığı her eşyâ/nesne kendinden mevcut bir ilâhî güzelliği yansıtır. Eğer Yaratıcı kendi isim ve sıfatlarıyla bütün varlığa tecellî etmişse, bu varlıklarda “güzellik” potansiyel olarak mevcuttur. İslâm düşünürleri bu ve buna benzer âyetlerden yola çıkarak, evreni de içine alan ilâhî güzellik ve âhengi sürekli vurgulamışlardır. Onlar, âlemin en güzel ve mükemmel bir şekilde yaratıldığını, insanın da evrendeki güzelliklerden hareketle “Mutlak Güzellik”e ulaştığını ifade ederler.

İslâm bilginleri âleme nakşedilen güzelliklerden hareketle, en ulvî güzellik vasfına sahip olması hasebiyle Allah’ın “akl-ı küll” ve her şeyin üzerinde olduğunu söylerler. Bu yüzden âlemdeki güzellik ve incelik âhengini fark edebilmek, “insan” olmanın en başat özelliğidir. Onlara göre, âlemin güzellik ve düzeni Allah'ın varlığının bir kanıtıdır. Âlemin parçaları o kadar mükemmel tanzim edilmiştir ki, bu düzene müdâhale edilirse o ilâhî denge ifsada uğrar. İnsanlara gördükleri “güzel” görünümlere hayranlıklarını gösterirken aslında, o görünümü ortaya koyan sanatı yaratana, yani “En güzel Sanatkâr”a hayranlıklarını göstermektedirler.[28] Bu bağlamda bütün sanatlarda olduğu gibi ahşap sanatında da Yüce Sânii’nin sanatına öykünülmüştür. Bu görüşten yola çıkılarak Türk-İslâm mimarîsindeki ahşap üzerine işlenen geometrik şekiller, vahdet-i vücûd düşüncesi bağlamında Allah-âlem-insan ilişkisini işlemektedir.[29]

Ahşap, Timur dönemi estetik dünyasının yeni düşüncelere açık diğer bir sanat ortamı olmuştur. Birçok ahşap oyma kapı ve panel, Semerkand’da XV. yüzyıl başlarında İran ve Suriye’den gelen sanatçılar tarafından yapılmıştır. Mazendan’daki türbeler için yapılan oyma kapılar ve sandukalarda ahşap ustası olarak 15 örnekte neccâr (ağaç işi ustası) kelimesi geçmesi ahşap sanatının popülerliği açısından önemlidir.

Türkistan işçiliğinin Timur Dönemi’ne atfedilen örneklerinden ikisi Hoca Ahmed Yesevî Türbesi’ndendir.[30] Kapılar M.1395-97 tarihlidir. Her ikisinin de süslemesinde birkaç tabakalı rölyef oyma hâkimdir. İnce bir işçilik gösterir. Diğer örnekler ise 1505 tarihli Semerkant Gur Mir türbesinin kapıları ile Semerkant’taki Şâh-ı Zinde’deki Kusâm İbn Abbas Türbesi kapısıdır.[31]

Anadolu Selçuklu sanatı XII. yüzyılda Saltuklu, Artuklu, Danişmentli sanatları ile çağdaş bir hazırlık dönemi geçirmiştir, ancak XIII. yüzyılda bir üslup olarak belirerek bol ve zengin verilerle ortaya çıkmıştır. 1243 Moğol istîlâsı Selçuklu sanatının gelişimini engelleyememiştir. Selçuklu sanatının çeşitli eserleri arasında ağaç işçiliği önemli bir yer tutar. İslâm medeniyetinin izlerini taşıyan ağaç eserler; kapı, pencere, dolap kapakları, minberler, kürsüler ve rahlelerdir. Selçuklu devri ağaç işçiliğinde genellikle oyma tekniği kullanılmıştır. Bu teknikte süsleme, gölgede kalan zeminin üzerinde kabartma halinde belirir. Bazen süsleme iki tabaka halinde ayrılıp, zemin tamamen gizlenir. Geometrik süsleme ve özellikle rumili kompozisyon, süslemenin ana temasını teşkil eder. Selçuklu devri ağaç işlerinde tavus kuşu, mühr-i Süleyman ve servi motifleri de bolca kullanılmıştır. Konya Alâeddin Camii, Manisa Ulu Camii, Birgi Ulu Camii, Divriği Ulu Camii minberleri Selçukluların meydana getirdikleri en güzel ahşap eserlerdendir. Ayrıca Selçuklu ağaç işçiliği, ahşap sandukalar üzerinde de kendini göstermektedir. Konya Mevlâna Türbesi'ndeki sanduka, dönemin karakteristik bezemeleri ile süslenmiştir. Anadolu Selçuklularında gelişen ve bu devirde en seçkin örneklerini veren ahşap sanatı, güzel işçiliği ve gelişmiş süsleme özellikleriyle karşımıza çıkar. Tekniklerde çeşitlilik görülmekle birlikte, en yaygın olarak kullanılan kündekârî tekniğidir.[32]

Selçuklular döneminde ahşap çalışmalarında daha çok oyma (kabartma), şebekeli oyma ve boyama tekniklerini uygulanmıştır. Camilerde özellikle ahşap minberlerin büyük bir özenle işlendiği görülmektedir. Beylikler devri minberlerinin yan aynalıklarında Selçuklu devrinden beri Anadolu'da uygulanmaya başlayan kündekârî tekniğinin çok başarılı uygulamaları görülmektedir. Bir çatma tekniği olan kündekârîde sekizgen, baklava ve yıldız şeklinde olan Rûmî kabartmalı ahşap parçalarla, bunları oluk gibi birbirine bağlayan ahşap kirişler iç içe geçerek bağlanmıştır.[33]

Oymacılık Osmanlı medeniyetinde sıkça görülen bir sanat dalı olup[34] ağaç oyma işçiliğine kendilerine has özel bir üslup uygulamışlardır. XVII ve XVIII. yüzyıl Osmanlı ahşap işçiliğinde lake tekniğiyle yapılan eşyalar dikkat çeker. Özellikle Edirne’de çokça örneklerine rastlanan bu teknik, bu yüzden “Edirnekâri” olarak da tanımlanır.[35]

XIX. yüzyıl ortalarında Fransız saraylarında mimarî süsleme stili olarak doğan Rokoko üslubu, “Türk Rokokosu” adıyla Osmanlı sanatının her kolunda olduğu gibi ahşap işçiliğinde de etkisini gösterir. Selçukluların geometrik ve rûmî süsleme şeklilerini Osmanlılar, çiçekli, değişik motiflerle daha da geliştirmişlerdir. Ayrıca ilgili sanatlara ağaç oyma sanatına sedef, bağa ve fildişi kakmasını da eklemişlerdir.[36]

Ahşap ustaları Ahî loncalarında “neccâr” olarak adlandırılmıştır. Bu zanaatkârlar, özellikle Anadolu’da yapı tasarımına bağlı olarak gelişen ahşap süsleme tekniklerini büyük bir ustalıkla her çeşit ağaca uygulamışlardır. Ahşap ustalarının ağaç türlerini iyi tanıdıkları, kullandıkları yer ve tekniklere en uygun malzemeyi seçtikleri, ahşabın dayanıksız bir malzeme olmasına karşın günümüze gelebilen eserlerden anlaşılmaktadır.[37]

Hoca Ahmed Yesevî Külliyesi’nin bakır kazanlı oda kapısının[38] alt panosunda merkezde daire içinde sekiz yapraklı bir lotusun bulunduğu kompozisyon ikonografik anlamlar aranması gereken örneklerden biri olarak kabul edilebilir. Kompozisyonda özellikle dikkati çeken nokta, motiflerin sayısıdır. Sekiz sayısı İslâmiyet’te sûfî geleneğe göre Hakk’ın merhameti gazabından büyük olduğu için yedi cehenneme karşılık sekiz cennetin oluşudur. Bu bakımdan sekiz yapraklı bir lotusun anlam bakımından bir önem taşıdığı düşünülebilir. Yine bakır kazanlı oda kapısının arka yüzündeki alt ve üst panolarında kare içinde gamalı haç ve kitâbenin bulunduğu düzeyi dışta içi oyma bezemeli sekiz yapraklı çiçek motifi çevrelemektedir. Kitâbede “Mübârek Kapı” yazısı dört defa tekrar edilmiştir. Sûfî düşüncede dört sayısı önemli bir rol oynamaktadır. Hakk’a ulaşmada şerîat, tarîkat, hakîkat ve mârifet olarak dört aşama kabul edilmektedir.[39]

Aydınoğulları Beyliği’ne merkezlik yapan Birgi’de Mehmet Bey, 1312 tarihinde Ulu Camii yaptırır. Bu eser, Selçuklu gelenekleri ile köklü bağları olan yeni anlayışların ve arayışların filizlerini ihtivâ etmektedir. Eser bilhassa Türk ahşap sanatının en mükemmel örneklerinden minberi ve pencere kapakları ile sanat tarihinde ayrı bir yere sahip bulunmaktadır.[40] Özellikle pencere kapaklarındaki geometrik kompozisyonlar; İslâm sanatının kendine has görünüşlerinden biridir. Aynı motifin zaman ve mekân olarak değişik yerlerde ortaya çıkışı, bunların birbirinden kopya edilmesinden ziyâde farklı yörelerde aynı düşünceye ve çalışma düzenine sahip sanatçılar tarafından yeniden yaratıldığı bazı sanat tarihçilerince savunulmaktadır.

Türk-İslâm mimarîsinde dikkat çeken en önemli hususiyetlerinden birisi, geometrik kompozisyonların uygulanmasıdır. Bu kompozisyonlarda yüzyıllarca uygulanan geometrik şekiller, birtakım psikolojik hallere ve birtakım sembolik anlamlara işaret etmektedir. Vahdet-i vücûd anlayışı bağlamında Allah-âlem-insan ilişkisine tasavvufî yaklaşımı yansıtmaktadır.[41]

Osmanlı mimarîsi, bütün taş ve ahşap konut mimarîsinde (Şam, Mısır, Kuzey Afrika) nereye gittiyse orada varlığını sürdürmüştür. Ahşap tavanlar Allah’ın yarattığı kâinatın güzelliğine tekâbül ederken yere serilen halılar cenneti temsil etmektedir. Bunun içerisinde mimarî, bahsi edilen fonksiyonların ruhuna uyma açısından mutlak doğruyu gerçekleştirmelidir. Tasavvufta, kâinatta ne oluşmuşsa ve ne oluşacaksa hepsinin evvelden levh-i mahfuzda yazılı olduğu inancı vardır. Dolayısıyla her ev ilâhî iradenin bir tezâhürü olmak üzere tasarlanmış bulunmaktadır.[42]

 Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE

         Ayşe ŞENER

Kadir ÖZKÖSE

Yazar