SELÇUKLULAR, İMAM GAZALÎ VE TASAVVUF NEŞVESİ

Selçuklu Medeniyetinin İnkişafı

Sultan Alp Arslan’ın komuta ettiği Selçuklu ordusu, 1071 yılında Malazgirt Meydan Muharebe’sinde Bizans ordusunu mağlup etmesi ve İmparator Romen Diyojen’i esir almasıyla Anadolu, Müslüman Türklere yurt olmuştur. Böylece Selçuklu Cihan Hâkimiyeti çağı başlamıştır. Şu husus da önemlidir ki, Malazgirt Meydan Muharebesi öncesinde Tuğrul Bey ve diğer Müslüman Oğuz boyları yüz binlerce akıncı ile Anadolu yollarına gaza düzenlemişlerdir. Melik Şah, Berkyaruk, Mehmet Tapar, Sencer gibi Sultanlar sayesinde en ihtişamlı çağlarını yaşayan ve cihanı titreten imparatorluk, Sultan Sencer’in vefatından sonra duraklama devrine girmiş, yıkılışa geçmiştir. Bu tarihe intikal akabinde Suriye, Irak ve Kirman Selçukluları, Nureddin Zengi ve Azerbaycan Atabeylikleri gibi devlet ve beylikler zuhur etmiştir. Bu arada 1075 yıllarında İznik Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Bey ile birlikte zuhur eden Anadolu Selçukluları, tarihleri boyunca bir taraftan Haçlı orduları ve Moğollar ile diğer taraftan da Mısır Fatımîleri ve İsmailî-Haşhaşîlerle savaşmışlardır. İlk başkent İznik olmakla beraber daha sonra Konya’yı devletin başkenti yapan Anadolu Selçukluları takriben 1308 yılına kadar Anadolu topraklarında hüküm sürmüştür.

Selçukluların medeniyet tarihine şüphesiz büyük katkıları olmuştur. Kısaca şöyle ki; Tuğrul Bey’den itibaren İslâm dünyasının hemen her tarafında medreselerle birlikte tekke ve zaviyeler inşa edilmiş, çeşitli vakıflarla birlikte kütüphaneler kurulmuş, tıp mektepleri ve bimarhaeler açılmış, han ve kervansaraylar inşa edilmiştir. Medeniyet tarihinde ilk defa Selçuklular devrinde ilim ve tahsil, bu derece önem görmüş, himaye edilmiş, yayılmıştır. İslâm dünyasının ve Anadolu’nun her tarafı cami, medrese, kütüphane, tıp merkezi, hastane, imaret, zaviye ve kervansaraylarla doldurulmuş, bunların korunması, yaşaması ve devam etmesi içinde vakıflar kurmuşlardır. Fil hakika bir ilim ocağı olarak medreselerin devlet eli ile teşkilatlanması, tahsilin vakıf sureti ile meccani olması ve İslâm dünyasına yayılması Selçukluların eseridir. Bununla birlikte Anadolu Selçukluları tarafından kurulan; Gaziyan-i Rum, Ahiyan-i Rum, Abdalan-i Rum ve Bacıyan-i Rum gibi sivil teşkilâtlarının yanı sıra “Nikabet Teşkilâtı” vardı ki, bu teşkilât, dünyanın her tarafında bulunan Seyyid ve Şeriflere büyük hürmet gösterir; onları divanlara dâvet eder, medrese, tekke ve zâviyeler tahsis ederdi. Hâsılı bu teşkilât Seyyid ve Şeriflerin ilmî ve fikrî faaliyetlerinden faydalanır ve devlet büyükleri birçok meselede bizzat bunlara danışırlardı.

Selçuklularda Sünnî Fikriyat ve Muhafazası

Selçuklu Devleti “sünnî fıkhı” üzerine hareket etmiş, medreselerde “dört hak mezheb” imamlarına müderrislik görevi tahsis etmiştir. Medreselerin bu müfredatı Mısır Fatımî ve Nizarî-İsmailî-Bâtinî mezhebine mensup Şiîlerin, sünnî dünyayı “Şiî’leştirme” gayesinin önüne bir set oluşturmuş ve İslâm dünyasını Şiî’leştirme faaliyeti akamete uğramıştır. Şunu da belirtmekte fayda var ki, Büyük Selçuklu Devleti, devlet nizamına isyan etmeyen mutedil Şiîlere dahi hususi medreseler tahsis etmiştir. Bizzat devlet büyükleri tarafından desteklenen bu medreselerde İmam-ı Harameyn, İshak el-Şirazî ve İmam-ı Gazalî gibi sünnî müderrisler görev alarak, Bâtınî-Şiî tasallutuna geçit vermemişlerdir. Meselâ İmam-ı Gazalî bir taraftan Bâtınî ve diğer sapık kollarla mücadele eder ve Kur’an, sünnet ve icmâ çerçevesinde kıyasla bu mezheplerin bâtıl olduğuna dair eserler kaleme alırken, diğer taraftan da talebelerine sünnî itikadı aşılamış, onların ilmî ve fikrî çıtalarını yükseltmeye gayret sarf etmiştir. Netice itibarıyla fakihler, âlimler ve mutasavvıflar hep bu medrese ve tekkelerde yetiştirilmiştir. Bu müfredat ve faaliyetler neticesinde de cemiyete doğru itikat; sünnî akait aşılanmıştır. Bu ilmî ve itikadî faaliyetler devam ederken bizzat devlet büyükleri de Hasan Sabbah’ın Haşhaşîleri ile mücadele etmiş, bu fitne ve fesadın kökünü kurutmaya gayret sarf etmişlerdir. Diğer taraftan da Mısır Fatımîlerinin saldırılarına göğüs germişler, yapılan muharebelerde Şiîleri bozguna uğratarak onların işgal ettikleri toprakları yeniden sünnî dünyaya kazandırmışlardır ki, Mekke ve Medine civarına kadar tahakküm eden Fatımîler, geri püskürtülmüş, sünnî düşüncenin inkişafı zuhur etmiştir.

İmam Gazalî’nin Tasavvufa İntisabı

İmam Gazalî 1058 yılında Horasan’ın Tus şehrinde doğmuştur. İlköğrenimini Tus şehrinde Ahmed b. Muhammed er-Razikanî’den, daha sonra Cürcan şehrine giderek Ebu Nasr el-İsmailî’den eğitim görmüş yirmi sekiz yaşına kadar Nişabur Nizamiye Medresesi’nde ilim öğrenimi sürdürmüş, itikadî düşünce olarak Ebu Hasan Eş’ari’den ve ameli görüş olarak ise İmam Şafii’den etkilenmiştir. Hocası İmamı Harameyn Abdülmelik el-Cüveynî 1085 yılında ölünce Nişabur’dan Büyük Selçuklu Devleti’nin veziri Nizamü’l-Mülk’ün yanına gitmiştir. Nizamü’l-Mülk’ün huzurunda olan bir toplantıda verdiği cevaplarla diğer bilginlerden üstünlüğünü kanıtlayınca 1091 yılında Bağdat’taki Nizamiye Medresesi’nin baş müderrisliğine tayin edilmiştir. Burada geniş bilgisi ve yetiştirdiği kalabalık öğrenci topluluğuyla kısa sürede ün ve saygınlık kazanmıştır. Bu dönemde Gazalî’nin tasavvufa yöneldiği görülmektedir.  

Tasavvuftaki mürşidi olan Ebu Ali Farmedî’nin etkisiyle bu alana daha çok önem verdi. Hocası üstün zekâsı ve çalışkanlığından dolayı ona yakın alaka gösterdi. Burada hadis, kelam, fıkıh, hukuk, mantık ve münazara ilimlerini öğrendi. Nişabur’da öğrenimini tamamladıktan sonra Bağdat’a gitti. O zamanda ortaya çıkmış muhalif fırkaların düşüncelerine cevap verecek üstün bilgili âlim olarak görüldüğünden hem halk tarafından hem de saray tarafından desteklendi. 1091 yılında Bağdat’taki Nizamiye Medresesi’nin başmüderisliğine getirildi. Medresenin başında iken yüzlerce öğrenciye ilim öğretti. Meşhur âlim ve bilginler yetişti. Burada kısa süre sonra Tus’a dönerek yaptırdığı tekkede talebeleriyle birlikte sufi bir yaşamı sürdü. Tasavvufa olan ilgisinden ve hacca gitmek istemesinden dolayı medresedeki görevini bırakarak 1095 yılında Bağdat’tan ayrılarak Şam’a gitti. Şam’da iki yıl kaldıktan sonra 1097 yılında hacca gitti. Hac görevi sonrasında Şam’a döndü ve buradan Bağdat yoluyla Tus’a geçti. Şam ve Tus’ta bulunduğu sürede tefekkür ve uzlet yaşamı sürdü ve tasavvuf alanında oldukça ileri bir aşamaya geldi. Bağdat’tan ayrılışından on bir yıl sonra 1106 yılında Nizamü’l-Mülk’ün oğlu Fahrü’l-Mülk’ün ricası üzerine Nişabur Nizamiye Medresesi’nde tekrar eğitim vermeye başladı. Gazalî 1111 yılında doğum yeri olan Tus şehrinde vefat etti.

İki Eserden (Kimya-i Saadet ve El-Münkız Mine'd-Dalâl) Sohbet Tarzında iki Örnek

İmam Gazalî’nin doğduğu ve büyüdüğü yer olan Tus, o yüzyılda büyük bir tasavvuf merkezi olarak anılıyordu. Silsile-i Saadât’tan olan hocası Ebu Ali Farmedî’den dersler alarak, tasavvuf konusunda icazet aldı. Gazalî’ye göre tasavvuf, insanın manevî hastalıklarından kurtulmasında en önemli etkendir. Kimya-i Saadet adlı eserinde şöyle der: “Beden kalbin ülkesidir. Bu ülkede kalbin birçok askeri vardır. Kalp ahiret için yaratılmıştır. Allah’ı tanımak ise onun yarattıklarını bilmekten geçer. İnsanın bâtınında olan sıfatların bir kısmı hayvanlara bazısı yırtıcı hayvanlara, bazısı şeytanlara ve bazısı meleklere ait olan sıfatlardır. İnsan bunların hangisinden olduğunun farkına varmalıdır. Çünkü insan bunları bilmezse doğru yolu bulamaz. Bu saydığımız sıfatların her birinin gıdası farklıdır. Hayvanın gıdası yemek, uyumak ve çiftleşmektir. Yırtıcı hayvanların gıdası mutluluğu da parçalamak, saldırmak ve öldürmektir. Şeytanların gıdası ise aldatmak, hile ve kötülük yapmaktır. Meleklerin gıdası ise Allah’ın cemalini müşahede etmektir. Hırs, hayvan ve yırtıcı hayvan sıfatları melekliğe çıkan yol değildir. Eğer sen aslında melek cevheriysen Allah’ı tanımaya uğraş ve kendini o cemali müşahede edecek hale getir. Kendini öfke ve şehvetin elinden kurtar ve bu hayvan sıfatlarının sende niçin yaratıldığını anlamaya çalış.”

İmam Gazalî yaşadığı dönemde hakikati bulmak isteyen insanların dört kısma ayrıldığını ve her birinin hakikati kendi yolunda aradığını gördü. Bunlar; felsefeciler, kelâmcılar, sofiler, Bâtınîlerdi. Hepsinin görüşlerini inceleyerek; kelâm, felsefe ve Bâtınîlik yolunu kitaplarında ayrıntılarıyla anlattı ve sufilerin yolu olan tasavvufa yönelerek hakikati bu yolda aradı. Gazalî geçirdiği bu süreci El-Münkız Mine'd-Dalâl adlı kitabında şöyle anlatır: ''Gençliğimden itibaren 50 yaşımı aştığım bu ana gelinceye kadar, bu engin denizlerin derinliklerine dalmaktan hiç geri durmadım. Coşkulu denizlere çekingen korkaklar gibi değil, cesur kimselerin dalışı gibi daldım, gördüğüm her meselenin üzerine atladım. Her zorluğun içine apansız girdim. Her fırkanın inanış ve fikirlerini inceliyor, her grubun tuttuğu yolun inceliklerini ortaya çıkarmaya çalışıyordum. Araştırdığım fırkaların hak veya batıl, sünnete uygun veya bidat sahibi olmaları konusunda ayrım yapmıyordum. Bâtınîlik yolunu tutmuş her fırkanın, bu düşünceyle ne hedeflediklerini öğrenmeye çalıştım. Zahirîlik yolunu tutmuş olanların, bununla neler elde ettiklerini ortaya çıkarmaya gayret ettim. Felsefe yolunu tutmuş olanların, sahip oldukları felsefeyi bütün esaslarıyla öğrenmeye özen gösterdim. Hiçbir kelâm âlimini dışarıda bırakmadan kelamdaki yöntemini ve mücadelesini öğrenmeye çaba gösterdim. Bütün gücümle ne kadar tasavvuf ehli var ise onun sufiliğinde ki sırları öğrenmeye, ne kadar abid var ise bu ibadetleriyle neler kazandığını araştırmaya çalıştım. Bütün zındıkların, Allah’ın varlığını ve sıfatlarını kabul etmeyenlerin, bu inanış veya inkarlarının arkasında yatan sebepleri titizlikle araştırdım. Her şeyin hakikatini öğrenmeye karşı duyduğum susamışlık; baştan ve gençliğimden beri tuttuğum yol ve benim bir hasletim olmuştur. Bu hasletler, Allah tarafından benim yaratılışıma ve hamuruma katılmış özelliklerdir; benim seçimim ve tercihim değildir, demek suretiyle ruhunun huzura ermesi ve sükuneti bulmasının hakiki unsurunun tasavvufa intisabı olduğunu manevi hayat ve hâl ilminin bildikleri ile amil olmanın da ne kadar önemli olduğunu dile getirmiş, örnek ve önder bir şahsiyet olmuştur.

BİBLİYOGRAFYA

Abdülkerim Özaydın, “Selçuklular” DİA.

Abdül Kayyum, İmam Gazalî’nin Mektupları, (Çev. Gürsel Uğurlu), İstanbul 2002.

Ahmet Yaşar Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti (1040 – 1092), İstanbul 2002.

Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, İstanbul 2020.

İbrahim Kafesoğlu, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2018.

Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 2010.

Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1996.

Tarık Velioğlu, Allah Dostlarından Mektuplar, İstanbul 2009