UTANMAK GÜZELDİR UTANMAZLA MERHABAYI KES

Dinimiz İslâm; insanın yaratılışında fıtrî olarak var olan hayâ duygusunu, Cenâb-ı Allah’ın istemiş olduğu doğrultuda mü’min şahsiyetiyle bütünleşmiş bir karakter olarak görmek ister. İnanan insan bu duygunun gelişmesiyle doğru ile yanlışı ayırt edebilme kâbiliyetini kazanır. Yüce Rabb’imizin yasaklamış olduğu kötü fiilleri yapmaktan, çirkin sözleri söylemekten hayâ eder.

Ebû Mes’ûd’un naklettiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İnsanlık, ilk günden beri bütün peygamberlerin üzerinde ittifak ettikleri bir söz bilir; şâyet utanmıyorsan, dilediğini yap!”[1] İşte bu haktan utanma duygusu haramları terk ederek helâllere sarılmayı, dolayısıyla dinin gereklerini yerine getirmeyi daha kolay kılar. Hak ve hukuka riâyeti temin eder. Peygamberimiz başka bir hadislerinde, imanın yetmiş küsur parçadan oluştuğunu, hayânın da imandan bir parça olduğunu beyan etmişlerdir. Buradan anlaşılıyor ki; hayâ ile imanın sıkı bir bağı vardır. Biri olmadığı takdirde diğeri de olmayacaktır. Sevgili Peygamberimiz bir defasında fazla utangaç olduğu gerekçesiyle din kardeşini azarlayan birini görünce, “Onu (kendi hâline) bırak. Çünkü hayâ, imandandır.”[2] demiştir.

Hayâ/utanma duygusu İslâm ahlâkının özü kabul edilmiştir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), bütün söz ve davranışlarında mü’minleri için hayâ numûnesi olmuştur. Nitekim sahâbeden Ebû Saîd el-Hudrî onun bu özelliğini şöyle dile getirmiştir: “Peygamber (s.a.v.), köşesine çekilmiş genç bir kızdan daha hayâlı idi. Hoşlanmadığı bir şey gördüğünde biz onu yüzünden anlardık.”[3]

Ashâb-ı kirâmdan her biri başka bir fazîlette örnek olmuşlardır. Özellikle Hz. Osman, “ashâbın en hayâlısı” olarak tanımlanmış ve Asr-ı Saadet’te, bu üstün hayâ duygusuyla şöhret bulmuştur. Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Hazretleri çâr-ı yâr-ı güzîn efendilerimizi bir beyitte vasıflarıyla şöyle anmaktadır:

Çâr yârı çâr erkânıdurur İslâm’ın

Sıdk u adl ü hilm ü re’fetdir Muhammed Mustafâ

(Muhammed Mustafa (s.a.v.)’nın dört yâri, İslâm'ın dört esâsıdır: Sıdk/doğruluk, adl/adâlet, hilm/yumuşak huyluluk, hayâ, edep, re’fet/merhamet, esirgemek).[4]

Hayâ ve Hilm Numûnesi Hz. Osman (r.a.)

Hz. Osmân (r.a.)'ın en meşhur vasfı engin bir hayâ duygusuna sahip olmasıydı; hayâ kelimesinin şahsında tam anlamıyla vücut bulduğu kimsedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) onun hakkında, "Kendisinden meleklerin hayâ ettiği bir kimseden ben hayâ etmeyeyim mi?"; "Her Peygamber'in cennette bir refîki vardır. Benim cennetteki refîkim de Osmân'dır."[5] buyurmuştur. Abdî’nin beyitlerinde de bu sıfat “Osmân-ı hayâ” şeklinde geçmektedir. Ayrıca ağır başlı ve sabırlı bir karaktere sahip olması sebebiyle şair ondan “Hilm ıssı” ve halîfe olması sebebiyle mü’minlerin başkanı mânâsındaki “Server” sıfatıyla bahsetmektedir. Abdî’nin beyitlerden bazıları şunlardır:

Eyle hilm ıssıydı ʿOsmân-ı hayâ

Anda bulmışdı sehâ hem intihâ

Zîre kim ʿOsmân hayâlu erdürür

Hem sahâbe içreki serverdürür[6]

Yukarıda arz ettiğimiz Hulûsi Efendi Hazretlerinin beytinde Hz. Ebu Bekir (r.a.)’in karakteri sadâkat olarak evvelen vurgulanmıştır. Ayrıca Hz. Ebu Bekir; yumuşak huyluluğu, çok düşünüp çok az konuşması, tevâzuu ile de bilinirdi. Hz. Aişe (r.ah)'nin rivâyetine göre, “gözü yaşlı, gönlü hüzünlü, sesi zayıf” biri idi. Hz. Ömer (r.a.)’in adâleti öne çıkmıştır. Bunların yanında cesâreti ve yiğitliği, akıllı ve tedbirli olması, kanâatkâr ve sabırlı hali, ibâdet ehli ve zâhidliği dikkat çekicidir. Açıklamaya çalıştığımız gibi Hz. Osman (r.a.)’nın hayâ ve edep timsâli olması ve bu özelliğinden ötürü herkesin takdirini kazanması belirgindir. Ayrıca zenginliği ve cömertliği ile de ön plana çıkmıştır. Hilm sahibi ve yumuşak huyludur. Hz. Ali (r.a.)’nin en bilinen özelliği ise; merhametine sığınılan biri olması, yiğitliği, özverisi ve yılmadan her tehlikede öne çıkan bir karakter olarak ilmin kapısı olmasıdır.

Mü’minden Beklenen Öncelikle Allah’tan Utanmasıdır

Öncelikle mü’minden beklenen Allah’tan utanması, hayâ etmesidir. Toplum içinde, yaşadığı çevrede insanlardan utanan, onların olumsuz tepkilerinden çekindiği için hoşlanmadıkları söz ve fiilleri yapmaktan rahatsızlık duyan insan, Allah’a karşı da hayâ gösterir. Hak ve hukuk kavramına böylece dikkat eder. Hem Allah’ın, yaptığı amellerin hesabını soracağını da hesaba katar. Allah’ı görüyormuşçasına hareket ederek Allah’ın kendisini an-be-an gördüğü bilinciyle yaşayan kulun Allah’tan hayâ etmesi, onun her zaman ve mekânda takvâ sahibi bir mü’min olmasını sağlar. 

Bunun aksine halkın hukukuna riâyet etmeyen haktan utanmayanlarla merhabayı bile kesmek gerektiğini Hulûsi Efendi Hazretleri bize öğütler.

Hergiz merhabâ etme ömrünü hebâ etme

Hakk u hukûk tanımaz Hak’dan utanmaz ile

(Hak ve hukuk tanımaz, Allah’tan utanmazlarla aslâ selamlaşma, ömrünü boş yere hebâ etme.)[7]

Utanma duygusu, mânevî eğitimde tasavvufa gönül verenlerin büyüklerine karşı besledikleri muhabbetin eseridir. Mürşidinin sözüne itirazdan utanan bir mürid elbette ki kendini yaratandan da o ne derece utanıyordur.

Hâce Alâuddîn Attâr Hazretleri anlatıyor: “Birgün Hâce Nakşbend Hazretleri’nin yanındaydım. Havada pus ve bulut vardı. Hâce Hazretleri, ‘Öğle namazının vakti oldu mu?’ buyurdu. Ben de, ‘Henüz olmadı efendim.’ dedim. Bana, ‘Gökyüzüne bak.’ diye işaret buyurdu. Baktığımda gördüm ki, perdeler açılmış, gökyüzü melekleri öğle namazını kılıyorlar. Bunun üzerine Hâce Hazretleri buyurdu: ‘Ne dersin, öğle namazı vakti oldu mu?’ O anda çok utandım ve istiğfar ettim.”

İmam Rabbânî Hazretleri bu konuyu da içeren bir öğüt dolu mektubunda şöyle buyurur: 

“Kıymetli oğlum! Mubâhların fazlasından sakınmalısın. Mubâhları, lüzûmu kadar kullanmalısın. Bunları da Allahu Teâlâ’ya kulluk etmek niyeti ile yapmalısın. Meselâ, bir şey yerken, Allahu Teâlâ’nın emirlerini yerine getirmek için kuvvetlenmeğe, giyinirken avret yerini örtmeğe ve soğuktan, sıcaktan korunmaya niyet etmeli ve her mubâh için (ve ders çalışırken böyle) gerekli niyetler yapılmalıdır. Büyüklerimiz azîmet ile hareket etmiş, ruhsatdan elden geldiği kadar kaçınmıştır. Mubâhları, zarûret miktarı kullanmak da azîmettir. Bu devlet, bu nimet ele geçmezse, mubâhlardan dışarı çıkmamalı, haram ve şüphelilere taşmamalıdır. Allahu Teâlâ kullarına çok merhamet ve ikrâm ederek, mubâh olan şeylerle zevklenmeğe izin vermiştir. Pek çok şeyleri mubâh etmiştir. Helâl olan bu sayısız zevkleri, lezzetleri bırakıp da haram edilen birkaç zevke sapmak, Allahu Teâlâ’ya karşı, ne kadar edepsizlik olur. Hem de haram ettiği lezzetleri, daha fazlası ile mubâhlarda da yaratmıştır. Helâl olan çeşit çeşit nimetlerin zevkleri bir yana, insanın işinden, Rabb’inin râzı olmasından daha büyük zevk olur mu? Bir kimsenin işini, efendisinin beğenmemesinden daha büyük cefâ, sıkıntı olur mu? Cennette Allahu Teâlâ’nın râzı olması, cennet nimetlerinin hepsinden daha tatlıdır. Cehennemdekilerden Allahu Teâlâ’nın râzı olmaması, cehennem azaplarından daha acıdır. Biz kuluz. Sahibimizin emrindeyiz. Başıboş değiliz. Her istediğimizi yapmağa serbest değiliz. İyi düşünelim! Uzağı gören akıl sâhibi olalım! Kıyâmet günü utanmaktan, pişman olmaktan başka, ele bir şey geçmez. Gençlik çağı, kazanç zamanıdır. Mert olan, bu vaktin kıymetini bilip, elden kaçırmaz.”[8]

Hak ve hukuka riâyet hususunda yine İmam Rabbânî Hazretleri şu tavsiyede bulunur:

“Haklı olanla haksız olanı birbirinden ayıran en temel ölçü, şerîatta istikâmettir. Eğer bir şahsın istikâmeti olur ve onun meclisinde kalpte Allah’a karşı bir meyil ve yöneliş baş gösterir de mâsivâya karşı bir soğukluk vâki olursa işte bu şahıs dâvâsında haklıdır.”

Hak Hukuk Tanımayanların Hâli

Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Biliyor musunuz müflis kimdir?” Orada bulunanlar cevap verdiler: “Biz müflis diye parası (kârı) da eşyası (sermâyesi) de olmayan kişiye deriz.” Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Ümmetimden iflas eden o kişidir ki kıyâmet günü namazıyla, orucuyla ve zekâtıyla gelir. Ancak dünyada iken falana sövmüş, filana iftira atmış, onun parasını yemiş, bunun kanını akıtmış, falanı dövmüştür. O kişinin sevapları hak sahiplerine dağıtılır. Üzerindeki haklar bitmeden sevapları tükenirse onların hatâlarından alınır kendisine yüklenir. Sonra da cehenneme atılır.”[9] Rasûlullah (s.a.v.)’ın söylediği elbette ki doğrudur. Bu hususta İmam Rabbânî Hazretleri’nin görüşleri de şu şekildedir: “Kul hakkına yönelik bir zulüm taşımayan ve Allah’ın hakkına yönelik olarak işlenmiş olan; zinâ etmek, içki içmek, şarkı dinlemek, nâmahreme bakmak, abdestsiz Mushaf’ı tutmak ve bid’ate inanmak gibi günahların tevbesi, pişmanlık duymak, istiğfâr etmek ve Allahu Teâlâ’ya özür takdim etmek sûreti ile olur. Bir farzın terk edilmesi şeklinde işlenmiş olan günahın tevbesi ise, o farzın edâsından sonra mümkün olur. Kul haklarına karşı işlenmiş günahların tevbesine gelince; öncelikle haksızlığın ortadan kaldırılması, haksız olarak alınmış mallarının iâdesi ve hak sahiplerinden helâllik alınması ile mümkündür. Onlara iyi davranmak ve duâ etmek gerekir. Şâyet hak sahibi kimse ölmüş ise, onun adına Allahu Teâlâ’dan mağfiret talep etmek ve iyilik yapmak, tevbeye konu olan malları çocuklarına ve vârislerine (mirasçılarına) geri vermek lazımdır. Şâyet vârisleri bilinmiyorsa, haksız olarak alınan malın veya yapılan haksızlığın miktarı kadar, hak sahibi veya haksız yere eziyet görmüş kimse adına fakirlere sadaka verilir.”[10]

İhramıczâde İsmail Hakkı Toprak Efendi Hazretleri de kul olarak yaratılmışların içinde eşref-i mahlûk olarak kulluk vazifesini tam anlamıyla îfâ edememekten utandığını beyan buyurur. Bu utanma hakka karşı acziyetin ifadesidir:

“Gardaşlarım! Kuşlar, balıklar zikirden düşünce av olurlar. Başınızda şemsiyeyim, eğer her halinizi bilmez isek, Allahu Teâlâ şeyhliği elimizden alsın. Her nefes ve alışverişinizden haberdarım. Biz şimdi bir kestirme yol bulduk, gönülden gidiyoruz. Bu vücut, bir gemidir. Bu gemiyi deryâda yüzdürmek lazım. Kul beşerdir. İnsan namazına ve dersine devam etmeli, yatarken, kalkarken ve yerken dâimâ abdestli olmalıdır. Yemede ve içmede bir şey yoktur, nefsi köreltmek içindir. Asıl mesele ruha gıda vermektir. Nefis, dâimâ ruhun peşinden getirilmelidir. İnsan, zikre başladığı zaman zikre girmeli, kendisi yok olmalı, top atılsa duymamalıdır. Zikirden kendisini almamalıdır.

Cenâb-ı Allahu Teâlâ’ya karşı kulluk vazifemizi yapamıyoruz. Allahu Teâlâ, Kur’an göndermiş, Rasûl göndermiş. Kitap, sünnet icmâ-i ümmet; utanıyoruz. Allahu Teâlâ derse, ben Allahu Teâlâ’ya ne cevap vereyim. Söylesek olmaz, söylemesek olmaz. Ben dâimâ şeyhimle beraberdim. Siz de dâimâ şeyhinizle beraber olun.

Gardaşlarım! Hepinizi Allahu Teâlâ’ya emânet ettik. İnsan yok olmalı, bu da laf ile değil, halle olacak. İnsan dört şeyden mürekkeptir. Hava, su, toprak ve ateş. İnsanda bir et parçası var o da kalptir. En mukaddes şey.

Gardaşlarım! Soyadımızı “Toprak” koymuşlar ama toprağa bakıyorum da utanıyorum. Dirimizi, ölümüzü ve gıdâmızı hep o muhâfaza ediyor. Biz toprak gibi tevâzulu olamıyoruz.”

“Bir kimseye bir şey tavsiye edeceğin zaman evvelâ nefsine tatbik et, kabul eder ise halka da söyle. Nefsinin kabul etmediği bir şeyi başkalarına söylerken Allah’tan utan.”[11] diyerek insanlığa seslenen Hulûsi Efendi Hazretleri, Hak’tan utanılmasını, aşk derdiyle yanılmasını, Allah’ın Kâbe’sine yönelip ona secde edilmesini ve nihâyet Allah’ın boyasıyla boyanılmasını nasîhat ettiği kelâmlarıyla yazımızı bağlayalım:

 Utan Hak’dan utan artık

Uyan artık uyan artık

 Bu derd-i aşka yan artık

Uyan artık uyan artık

Yönelip Kâ'betu’llâh’a

Sücûd et Hazretu’llâh’a

 Ser-â-ser sıbgatu’llâha

Boyan artık boyan artık

(Hak’tan utan ve uyan artık. Bu aşk derdine yan ve uyan artık.  Allah’ın Kâbe’sine yönelip, O’na secde et; baştanbaşa Allah’ın boyasıyla boyan artık.)[12]

 

Musa TEKTAŞ

Yazar