KERBELÂ

"Kaynaklarımızda Hz. Hüseyin (r.a.)'in şehit edilmesi öncesinde onun ve maiyetindekilerin susuz bırakılması hususu¸ Hz. Hüseyin (r.a.)'in suya ulaşmaya çalıştığı¸ özellikle Fırat Nehri'ne ulaşmaya gayret ettiği ve Kûfe ordusunun da onların suyla bağlantısını kestiği şeklinde anlatılmaktadır."

Bugün Irak Devleti sınırları içerisinde bulunan ve ülkenin başkenti Bağdat'ın 100 km güney batısında¸ tarihî şehir Kûfe'ye ise takriben 70 km mesafede yer alan önemli bir şehir[1] olan Kerbelâ¸[2] Necef¸ Kâzımiyye¸ Sâmerrâ gibi Şiîlerce önemli addedilen "atebât-ı âliye" veya "atebât-ı mukaddese" olarak anılan mekânlardan birisidir.[3]

Malum olduğu üzere Kerbelâ'nın önemi Hz. Hüseyin (r.a.)'in ve maiyyetindekilerin 10 Muharrem 61/10 Ekim 680'de burada katledilmesinden kaynaklanmaktadır.[4] Hz. Hüseyin (r.a.) ve beraberindekilerin cenazelerinin gömüldüğü Hâir[5] mevkii kısa bir zaman sonra bir ziyaret mahalline dönüşmüştür.

Geçmişte olduğu gibi bugün de Hz. Hüseyin (r.a.)'in Kerbelâ'daki türbesi¸ İslâm dünyasının büyük ziyaret yerlerindendir.[6] Özellikle Zeynu'l-‘Âbidîn¸ İmam Bâkır ve Câfer es-Sâdık'dan gelen rivayetlerde Kerbelâ toprağının faziletine dikkat çekilmiş ve de Hz. Hüseyin (r.a.)'in kabrini ziyaret edenin bağışlanacağı vurgulanmıştır.[7] Zamanla Kerbelâ'nın kudsiyetiyle ilgili bu anlayış aşırı boyutlara ulaşmıştır. Öyle ki Kerbelâ'yı ziyaret¸ hac gibi algılanmış ve değerlendirilmiştir.[8]

İşte bu yazımızda Kerbelâ isminin kökenleri¸ Kerbelâ coğrafyası ve burada bulunan Hz. Hüseyin (r.a.)'in mezarı hakkında kaynaklarımızın bize vermiş olduğu bilgiler ışığında durmak istiyoruz.

Kerbelâ İsminin Kökeni Üzerine

Kerbelâ isminin kökeni ile ilgili birçok görüş ileri sürülmüşse de kesin bir sonuca ulaşılamamıştır. Buna göre ilk görüş Akkadca ve Asûrice sivri külah anlamına gelen Karballatu kelimesinin[9] Orta İbranice ve Ârâmice'de Karbelâ şekline dönüştüğü üzerinedir. İkincisi Arapça "Bâbil Çevresi" anlamına gelen Kuver Bâbil'den geldiği ile ilgilidir.[10] Üçüncü görüş ise Yâkut el-Hamevî'de zikredildiği üzere "ayakların yere yumuşak basması¸ ayakların yumuşak zemine basması¸ çamurda yürümek" ve "buğdayı ayıklamak ve temizlemek" anlamlarına gelen kerbele kökünden geldiği hakkındadır. Ayrıca Feyrûzâbâdî¸ sonunda h harfi olmaksızın Kerbel kelimesinin ise kırmızı parlak çiçek açan bir bitki olduğunu belirtmektedir.[11]

Kerbelâ Coğrafyası

Kerbelâ mevkiinin¸ Hz. Hüseyin (r.a.)'in şehit edilmesinden önce İslâm tarihi ve kültürü bakımından pek fazla ehemmiyeti haiz olmadığı anlaşılmaktadır. Kerbelâ arazisi düz olup¸ burada dağlık bir alan bulunmuyordu.[12] Bugün Hz. Hüseyin (r.a.) ve Hz. Abbâs'ın meşhetlerinin kuzeyindeki ağaçlık alanın ise XIX. yüzyıl sonrasında özellikle Hüseyin Nehri çevresinde oluşturulmuştur.

İslâm tarihinde Kerbelâ ismiyle ilgili ilk bilgilere Hâlid b. Velid'in bir sefer dönüşüyle alakalı olarak rastlanılmaktadır. Onun 12/634 yılında ordusuyla Hîre'nin fethinden sonra Kerbelâ'ya geldiği ve burada konakladığı nakledilmektedir.[13] Bu rivayetten Kerbelâ'nın bir konak yeri olduğu anlaşılmaktadır. Zira başka bir rivayet de bunu destekler mahiyettedir. Hz. Ali'nin de Enbâr[14] yahut Sıffîn'den[15] dönerken Kerbelâ'da bir ara konakladığı ve susuzluk endişesiyle burada bir kuyu açtırdığı belirtilmektedir.[16] Hz. Ali¸ Kûfe'ye su ihtiyacının da kolay temin edilebileceği nehir boyundan gitmek yerine –ki böylece dönüş mesafesi hayli uzayacaktır- çölden¸ -yani Kerbelâ üzerinden- kestirme geçerek kısa sürede ulaşmayı planlamış olmalıdır.

Buna göre nehir kıyısından gidilmediğine göre Hâlid b. Velid'in konakladığı yerde onun da konaklamış olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Hüseyin (r.a.) ve beraberindekiler Kerbelâ'da konakladıklarında Hz. Hüseyin (r.a.) bu mevkii hatırlamıştır. Nitekim babasıyla Sıffîn'den dönerken burada konakladıklarını belirtmesinden onun aynı yerde konaklandığı ortaya çıkmaktadır.[17] Hâlbuki kaynaklarımızda Hz. Hüseyin (r.a.)'in öldürülmesi öncesinde onun ve maiyetindekilerin susuz bırakılması hususu¸ Hz. Hüseyin (r.a.)'in suya ulaşmaya çalıştığı¸ özellikle Fırat Nehri'ne ulaşmaya gayret ettiği ve Kûfe ordusunun da onların suyla bağlantısını kestiği şeklinde anlatılmaktadır.[18] Ne var ki Kerbelâ'nın yakınlarında ne Fırat Nehri geçmekte ne de ona ait bir kol bulunmaktadır. Bugün Hüseyin Nehri denilen ve Kerbelâ'yı resmeden kitap ve başka eserlerde gösterilmeye çalışılan nehir ise müteakip devirlerde açılmış bir kanal olup çatışma mahallinden -ki en azından şehitlerin mezarlarından- hayli uzakta kalmaktadır.

Kerbelâ'nın konak yeri olduğunu ve Hz. Ali (r.a.)'nin de buraya bir kuyu açtırdığı yukarıda ifade edilmişti. Kaynaklarımızda Hz. Hüseyin (r.a.)'in de artan su ihtiyacını karşılayabilmek için bir kuyu kazdırdığı¸ fakat buradan su çıkmadığı belirtilmektedir.[19] Bunun üzerine Hz. Hüseyin (r.a.)'in¸ baba bir kardeşi Abbâs b. Ali'yi[20] su temini için görevlendirdiği zikredilmektedir.[21] Dineverî¸ Abbâs'ın 30 atlı ve 20 yaya ile ellerinde su kırbalarıyla bir su kaynağına gittiğinden bahsetmektedir.[22] Kûfe ordusundan ‘Amr b. el-Haccâc komutasında bir grup¸ bunların su almalarına mani olmaya çalışmışsa da engel olamamışlardır. Abbâs ve adamları¸ kırbalarını suyla doldurup Hz. Hüseyin (r.a.) ve beraberindekilerin olduğu yere dönmüşlerdir.[23] Ebû Mihnef¸ Abbâs ve adamlarının Fırat suyuna ulaşmalarının ‘Ubeydullah b. Ziyâd'ın adamları tarafından engellendikten sonra onların bir su kaynağı bulduklarını ve de sularını böylece temin ettiklerini söylemektedir.[24] Böylece Hz. Hüseyin (r.a.) ve beraberindekilerin içme suyu ihtiyaçlarını Fırat Nehri'nden değil de bir su kaynağından karşıladıkları anlaşılacaktır.

Hz. Hüseyin (r.a.) kamp yerinde çadırların birbirlerine yakın kurulmasını ve de çadırların arkasına bir hendek kazılmasını emrettiği rivayet edilmektedir. Bu hendeğin içine de etraftan toplanan kamış ve odunlar konulmuş ve arkadan saldırı esnasında da burası ateşe verilmiştir.[25] Hendeği ateşe verecek kadar çevreden çalı çırpının toplanmasından¸ kuşatmacıların Hz. Hüseyin (r.a.) ve beraberindekileri oldukça uzaktan takip ettikleri sonucuna varılabilir. Ayrıca kamp kurulan yerin çevresinde hendeğin üstünü kapatacak ve düşmanın geçişini engelleyecek kadar ateşin oluşturulmasını sağlayacak miktarda çalı çırpının olduğu anlaşılmaktadır.

Dolayısıyla yukarıda zikrettiklerimizi özetleyecek olursak Kerbelâ'nın çölde bir konak yeri olduğu¸ yakınında nehir bulunmasa da burada içme suyunun karşılanabilmesi için de bir su kaynağının olduğu¸ açılan hendeği doldurabilecek kadar da etrafta çalı çırpının bulunduğu görülmektedir.

Hz. Hüseyin (r.a.)'in Mezarı

Kerbelâ şehri¸ şehitlerin mezarları çevresinde şekillendiği için öncelikle Kerbelâ hadisesiyle birlikte şehitlerin cenazelerine yapılan bir kısım uygulamalar ve cenazelerin nereye defnedildiği hususlarına burada değinmemiz gerekmektedir. Hz. Hüseyin (r.a.) ve taraftarlarından 72 kişinin Kerbelâ'da şehit edilmesi sonrasında¸ cesetlerinin hepsinin başlarının kesilerek gövdelerinden ayrıldığı ifade edilmektedir.[26] Ayrıca Ömer b. Sa'd'ın emriyle on kişinin Hz. Hüseyin (r.a.)'in kıyafetlerini soyup¸[27] atlarıyla çiğneyerek cesedini parçaladıkları kaynaklarca zikredilmektedir.[28] Dineverî öldürülenlerin başlarının kesildiğini ve çatışmaya katılan kabilelerin ne kadar kesik baş götürdüklerini beyan ederken Hz. Hüseyin (r.a.)'in cesedine yukarıda zikredilen türden bir işlemin yapıldığından bahsetmemektedir.[29] Kanaatimizce bu husus bu rivayetlerin Emevîleri kötülemek maksadıyla müteakiben uydurulmuş olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Zira daha sonra İbnü'l-Hanefiyye adına hareket ettiğini söyleyen Muhtar es-Sekafî isimli şahsın Kûfe'yi ele geçirmesi sonrasında Hz. Hüseyin (r.a.)'in katillerinin öldürülmesinde uyguladığı muhtelif cezalandırma şekilleri içerisinde böyle bir cezalandırma şeklinin bulunmaması da dikkat çekicidir. [30]

Kaynaklarımıza göre Ömer b. Sa'd ve askerleri Kerbelâ'da iki gün daha kalmışlar ve kendi askerlerinin cenaze namazlarını kıldıktan sonra defnedip savaş meydanını terk etmişlerdir.[31] Hz. Hüseyin (r.a.) ve maiyetindekilerin cenazeleri ise onların ayrılması üzerine bölgede oturan Benî Esed Kabilesi mensuplarından el-Ğadiriyye[32] köylüleri tarafından defnedilmiştir.[33] Bu durumda köylüler¸ kimliklerini bilmedikleri insanların cesetlerini -ki artık bu cesetlerin başları da yoktur- gömmüşlerdir. Ayrıca bu mezarlar içerisinde müteakiben Hz. Hüseyin (r.a.)'in mezarının tespiti de hayli güç olacaktır. O halde bugün bildiğimiz türbenin yeri bütün burada yatan ölüleri içine almaktadır ve de bütün şehitleri kapsamaktadır.

Ömer'in ‘Ubeydullah b. Ziyâd'a gönderdiği Hz. Hüseyin (r.a.)'in kesik başı ise Kûfe'de bir süre bekletildikten ve de teşhir edildikten sonra onun tarafından Halife Yezîd'e gönderilmiştir. Yezîd de müteakiben başı kendi haremindeki kadınlara verdirmiştir. Hz. Hüseyin (r.a.)'in kesik başının akibeti hususunda kaynaklarımızda muhtelif bilgiler zikredilmektedir. Bir rivayete göre Hz. Hüseyin (r.a.)'in başı Halife Yezid'in kızı ‘Âtike tarafından yıkatılıp¸ güzel kokular sürüldükten sonra Dımeşk'te sarayın bir duvarına ya da başka bir yere defnedilmiştir.[34] Bir başka rivayette ise başın¸ Hz. Hüseyin (r.a.)'in hayatta kalan yakınlarıyla birlikte Medine'ye gönderildiği ve burada Yezîd'in emriyle Medine Valisi ‘Amr b. Sa'îd tarafından kefenlettirilip¸ Bakî' Mezarlığı'nda annesi Fâtıma'nın kabrinin yanına defnettirildiği nakledilmektedir.[35] Bunların dışında kesik başın Hz. Hüseyin (r.a.)'in kız kardeşi ve oğluna iade edildiği ve bedenle birlikte Kerbelâ'da toprağa verildiği de kayıtlıdır.[36]

Kerbelâ'da vukû bulan çatışma¸ tarihte en kısa süren olaylardan birisi olup başlamasıyla bitmesi sadece yarım gündür. Ancak bu olay tarihte en çok yankı uyandıran ve etkisi günümüze kadar gelen bir olaydır. Müslümanların kalplerinde kapanmaz bir yara açarak onları derinden sarsmıştır.

Hz. Hüseyin (r.a.)'in şehit edilmesiyle ilgili rivayetler bize geldikleri en eski şekilleri altında bir miktar(!) trajik hale sokularak romanlaştırılmıştır. Hz. Hüseyin (r.a.)'in maruz kaldığı bu fecî akıbet sonrasında Hz. Ali (r.a.) taraftarları saflarını sıklaştırarak¸ zihinlerdeki Şiilik fikrini geliştirdiler ve önceleri nazarî bir siyasî görüş durumunda olan Şiîlik¸ ilerleyen zamanlarda bir akide halini almıştır.[37]