İSTANBULDA İLK EZAN OKUNAN YER; ARAP CAMİİ

"Arap Camii¸ İstanbul'un Galata'da kiliseden çevrilme en büyük ve ilk camisidir. İstanbul semaları ilk ezan sesiyle bu camide tanışmıştır. "

Arap Camii¸ İstanbul'un Galata'da kiliseden çevrilme en büyük ve ilk camisidir. İstanbul semaları ilk ezan sesiyle bu camide tanışmıştır. Emevî Kumandanı Mesleme b. Abdulmelik tarafından 97-99 (716-717) yılları arasında yapılan İstanbul kuşatması sırasında inşa edildiği yolundaki rivayetin aslı olmadığı söylenmiş olsa da Arap Camii'nin içinde güney iç duvarında yazılmış mermer kitabede tarihçe olarak yer verilmektedir. Ve bu tarihçede caminin Mesleme tarafından yapıldığı söylenmektedir.

Fetihten sonra fethedilen şehirlerde en büyük kilisenin camiye çevirmesi usûlüne uyularak bu kilisede bizzat Fatih Sultan Mehmet Vakfı olarak 1475'e doğru camiye çevirmiştir. Fatih Vakfiyelerinde Galata Camii olarak adı geçen Mesa Domanko Kilisesi burası olmalıdır. Ancak İspanya'daki Beni Ahmer-Beni Nasr İslâm Devleti'nin 1492'de sona ermesi üzerine oradan göç eden Müslümanların bu camii çevresinde iskân edilmeleri üzerine burası Arap Camii adını almış ve esasının Müslüman Araplar tarafından fethinden evvel kurulduğu efsanesi buradan doğmuştur. Kilisenin¸ Türk mimarisine tamamen yabancı bir biçimde olan kare planlı çan kulesinin Suriye'deki ve bilhassa Şam'daki Emeviyye Camii minarelerine çok benzemesi de bu efsaneyi destekleyen bir unsur olmuştur.

Cami III. Mehmet (1595-1603) zamanında tamir edilmiş XVII yüzyıl sonlarında çevresini saran evler yıktırılmıştır. Azap kapısında güzel bir sebil çeşmeyle 1956'da yıktırılan bir sıbyan mektebi vakfeden II. Mustafa'nın zevcesi ve I. Mahmut'un annesi Saliha Sultan Arap Camii'ni tamir ettirerek genişlettirmiş hem de 1147'de (1734-35) yeni bir şadırvan yaptırmıştır. Cami 6 Cemaziyelevvel 1222'de (12 Temmuz 1807) bir yangın geçirmişse de hemen tamir edilmiştir. Bu tamir sırasında divan-ı hümayun kâtiplerinden Hacı Emin Efendi tarafından binanın manzum bir tarihçesi yazılarak taşa işlenmiş ve bu levha mihrabın sağındaki duvara tesbit edilmiştir. Bu manzumede camiinin esasının Mesleme'ye dayandığı uzun uzadıya anlatılmıştır. 1285'de de (1868-1869) Sultan II. Mahmut'un kızı Adile Sultan kocası Mehmet Ali Paşa ile birlikte avlunun altında bir sarnıçla bugün görülen şadırvanı yaptırmıştır. Arap Camii'nin 1913-1919 yıllarında Giritli Hasan Bey idaresinde büyük ölçüde tamirine girişilerek çatısı kaldırılmış¸ avlu tarafındaki duvarı indirilip daha ileri alınmış¸ yeni bir son cemaat yeri yapılmış¸ içerideki mahfiller ahşap direkler üzerine yeniden inşa edilmiştir. Bu arada döşemenin altında bulunan XIV. ve V. yüzyıllara ait yüzden fazla İtalyan mezar taşı Arkeoloji Müzesi'ne kaldırılmıştır.

Minare Çan Kulesinden 

Mihrabın bulunduğu bu cephe düz bir duvar ile sınırlandırılmıştır. Eski kiliseden bozma yapılarda görüldüğü gibi mihrabı dışarıya bir çıkıntı teşkil etmemektedir. Bu cephenin bir bölümü ve bunun karşısında yer alan İmparator Justinianos devrine ait olduğu ileri sürülen duvar kalıntısını kullanmak sureti ile meydana getirilen mekânın üzerinde eski çan kulesi olan minare yer almakta ve onun altından sağlanan geçit ile iç avluya varılmaktadır. Böylece bu cephede yükselen çan kulesinden dönme minare altında uzanan dehlizle kısmen kapalı bir bölüme düşmektedir. Ayrıca cephenin yukarı kısmında yer alan sivri kemerli ikiz pencere Osmanlı-Türk devrinde açılmıştır. Ayrıca dehlizin ön kısmındaki duvarın içine açılan kapıyla küçük kubbeli hücre eskiden gasilhane olarak kullanılırdı. Bugün Kur'an Kursu öğrencilerinin iaşe buzhanesi olarak kullanılmaktadır.

Caminin mimarî yapısı bazilika görünümünde olup önden arkaya 3 bölümdür. Orta bölümün mihrap hariç genişliği 12 m.¸ uzunluğu 40 m.'dir. Güneydoğudaki yan bölüm kuzeydoğudakine nazaran daha dardır. Güneybatı bölüm (3.5 m x 40 m.) kuzeydoğu bölümü ise (5.5 m x 40 m)'dir. Yan bölümlerin üzeri 1913'de tamiratta inşa edilen ahşap bir galeri ile kapatılmıştır. Kuzeybatı ve kuzeydoğudaki merdivenlerle üst kata çıkış sağlanmıştır. Kuzeydoğudaki galerinin ön kısmında bir bölümle ayrılan ve ayrı bir giriş kapısına sahip olan Hünkâr Mahfili bulunur. 

Güneydoğudaki mihrap orta geniş bölümü ortalamaktadır. Mihrabın önü ve bölümü çapraz tonozlu olup 6.70 m. genişliğinde ve 7 m. yüksekliktedir. Güneybatıda yer alan yan bölümde yine çapraz tonozla örtülü küçük oda bölümüne geçilmekte ve burası (3¸5 x 3¸5 m.) ebadındadır. Bu odanın ön bölümünde Hz. Mesleme'ye ait küçük bir çilehane oda bulunmaktadır. Ayrıca kuzeydoğudaki yan nefin (bölüm) duvarında beşik tonozla örtülü bulunan iki küçük oda üst katta bulunmaktadır ki bunlar Hünkâr Mahfili kapısının açıldığı sahanlığa açılmaktadır.

Güneybatıda uzanan yan bölümün devamında yer alan ikinci odanın dış duvarlarını ve karşısında bulunan avlu duvarını kullanmak sureti ile meydana getirilen mekânın üzerinde eski çan kulesi olan minare yer almaktadır. Bu çan kulesinin altından sağlanan geçitten bir dehlizle iç avluya varılmaktadır.

Şimdiki Arap Camii olan eski San Paula Kilisesi'nde hücreler ve binanın meydana getirdiği genişlik dış sınırları olarak bırakılmış ve tam simetrik 3 bölümlü bir bazilika planına ulaşılmıştır. Fakat cami planındaki gibi sonradan bina genişletilirken yan bölümlerden biri kuzeydoğuya kaydırılmış olup şimdiki bina tam simetrik görünümünden biraz uzaklaşmıştır.

Arap Camii'nin Batı cephesi ise¸ Hocahanım sokağına paralel olarak uzanan bu cephe 1913 tamirinde yapılan son cemaat bölümü ile tamamlanmıştır. Arap stili taklit edilerek yapılmış bu son cemaat yeri bugünde cuma ve bayram namazlarında ibadet mekânı olarak kullanılmaktadır.

Kıble tarafındaki kısım¸ tonozlarındaki kaburgalardan anlaşıldığı gibi gotik üslûbdadır ve Latin Kilisesi'nden kalmıştır. Bu kısma bitişik olan minarede altındaki gotik kemerli geçidi ile aynı devirdendir. Kulenin üçüz pencereleri kısmen örülerek mazgal hâline getirilmiştir. Mihrap ve Hünkâr Mahfili ile yan kapıların dış çerçeveleri barok üslûbda olduklarına göre Saliha Sultan'ın tamirlerinden kalmış olmalıdır. Bunlar¸ kıble duvarına komşu bazı pencerelerden kalan izlerden görüldüğü gibi daha önce gotik biçimde iken tamirlerde değiştirilmiştir.

Caminin bitişiğinde bulunduğu bilinen Ali Paşa'nın hayratı 1106 (1694-95) tarihli çeşme ise bugün mevcut değildir. Fakat camii duvarına bitişik iki çeşme bulunmaktadır.

 Mesleme bin Abdülmelik Kimdir?

 Mesleme bin Abdülmelik Ebu Said¸ Emevi sülalesine mensup bir zat olup Abdullah b. Zübeyr'in Emevileri Medine'den uzaklaştırdığı yıl doğdu. Annesi bir cariye olduğu için tahta çıkma hakkına sahip olmamakla birlikte¸ Bizanslılara karşı yapılan muharebelerde kendini göstermiştir.

Kardeşi 1. Velid'in tahta çıkmasından sonra (M.705)'de Muhammed b Mervan yerine Anadolu Cephesi komutanlığına getirilmiş ve (M.709) yılında Irak valiliğine tayin edilmiş¸ daha sonra Anadolu'da bazı seferlere katılmıştır.

H. 95 senesinin Zilhicce ayında 15 Ağustos 717'de Mesleme karadan¸ kuvvetli bir donanmada denizden İstanbul'u kuşattı. Muhasara 1 yıl devam etti. İstanbul alınamamıştı ama Galata zaptedilmişti. İşte o sırada ilk kez ezan-ı Muhammediye Bizans semalarında küçük bir mescid olarak inşa edilen Arap Camii'nden okunmuştur.

Mesleme b. Abdülmelik (M.720) yılının yazında da Kapadokya'da Kayseri'yi zaptettiği rivayet edilir. Mesleme b. Abdülmelik Suriye'nin Şam şehrinde vefat ettiği rivayet edilmekte ve vefat tarihinin de H.120 ile H.123 yılları arasında farklı gösterilmektedir. (İslâm Ansiklopedisi¸ C:8 S:126). Hadikatü'l-Cevami‘de ise Mesleme'nin H.121 Şam'da vefat ettiğini beyan ediyor.

Arap Camii'nin avlusundaki kabrin bu zatın makamı olduğunu söyleyenler varsa da aynı muhasara da şehit olan başka Arap komutanına da ait olduğunu söyleyenler vardır.

 Caminin içinde ve sağ taraftaki duvara yapışık uzun bir taş kitabe daha mevcuttur. Divanı Hümayun kâtiplerinden Hacı Emin Efendi tarafından yazılan bu (H. 1222) M. 1807 tarihli kitâbede caminin manzum bir tarihçesi tertip olunmuştur. Bu kitabenin¸ mihrabın yanındaki hücrede muhafaza olunan el yazma bir kopyasından R. E. Koçu'nun yazdığı kopya şudur: Yukarıdaki resimde görülen kitabe budur.