DİN İLE FELSEFENİN (HİKMETİN) SÜT KARDEŞLİĞİ Mİ YOKSA FELSEFE DİNDEN ÇIKARIR MI?

Büyük sufîlerin kahir ekseriyeti¸ felsefeye ve onun üreticileri olan filozoflara¸ dolayısıyla onların eserlerine ilgisiz kalmamışlardır.

Büyük sufîlerin kahir ekseriyeti¸ felsefeye ve onun üreticileri olan filozoflara¸ dolayısıyla onların eserlerine ilgisiz kalmamışlardır. Özellikle tasavvufta karar kılan Gazâlî’nin¸ hayatını kaleme aldığı eserinde1 de belirttiği gibi¸ o iki yıl felsefe okumuş ve bir yıl da okuduklarını tekrar etmiştir. Yine İbn Arabî’nin¸ İhvân-ı Safâ Risâleleri’nden çok etkilendiği bilinmektedir.2
Ayrıca Hz. Mevlânâ’nın ve onun yakın dostu Şems-i Tebrizî’nin Eflatun’dan ve başka filozofların düşüncelerinden haberdar olduğunu eserlerinden öğrenmekteyiz.3
Demek ki¸ ne din sahası felsefeden¸ ne de felsefe din sahasından müstağni/uzak kalamazlar; zirâ her ikisi birbiriyle iç içe girmişlerdir.
Peki inanç alanından bağımsız olamayan felsefeyi öğrenmenin amacı nedir?
Felsefe Öğrenmenin Amacı
Felsefe öğrenmedeki amaç; Yüce Yaratıcı’yı bilmek¸ O’nun hareket etmeyen ve değişikliğe uğramayan “Bir” olduğunu¸ her şeyin sebebinin O olduğunu; cömertliği¸ hikmet ve adaleti ile O’nun bu âleme düzen veren olduğunu bilmektir. Filozofun yapması gereken şey de¸ gücü nispetinde Yaratıcı’ya benzemeye çalışmasıdır.4
Bu ifadeler İslâm sufîlerinin çok sık dillendirdiği bir hadisi çağrıştırmaktadır: “…Kulum bana nafile ibadetlerle yaklaşır…Ben onun gören gözü¸ işiten kulağı¸ yürüyen ayağı olurum.”5 Diğer taraftan filozofun Allah’a benzemeye çalışması¸ “Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmak”6 hadisini hatırlatmaktadır.
Felsefeyi öğrenen ve onun ilkelerini bilen kişi¸ bu çabasının karşılığında neler elde eder?
Felsefe Bilmenin Yararları
Var olanların hakikatini bilmekle ve onları kendi yararına kullanmakla¸ erdemleri elde eder. Allah’ın yarattığı varlık türlerindeki hikmeti iyi kavrar; onların sebep ve sonuçlarını araştırır ve mükemmel düzeni anlar.7
Küllî bir ilim olan felsefe¸ her varlık türünün yapısal özelliğini¸ niçin yaratıldığını bilmek ve bütün bunları küllî bir bilgiyle kuşatmaktır. Bunun sonucunda ise faziletler elde edilir.8
Türlerine göre felsefenin faydalarına baktığımızda bunları üç kısımda ele almak mümkündür:
Siyaset felsefesinin faydası¸ insan türünün devamı ve hayat için gerekli olan konularda yardımlaşabilmeleri amacıyla¸ fertler arasındaki işbirliğinin niteliğini öğrenmektir.
Aile felsefesinin faydasına gelince; insanın ev idaresini sağlayabilmesi için¸ ev halkı arasında gereken iş birliğini öğrenmektir.
Ahlâk felsefesinin faydasına gelince; bu da erdemleri ve ruhun bu erdemlerle arınma yollarını öğrenmek; bununla birlikte kötülükleri ve ruha bu kötülüklerin ulaşmaması için onlardan sakınma yollarını öğrenmektir.9
Erdemleri öğreterek Aşkın Varlığa ulaşmanın yöntemlerini gösteren felsefenin bazı ilkeleri¸ işaret yoluyla ilâhî din sahiplerinden (peygamberlerden) alınır.10
Din ile Felsefe
İslâm filozofları¸ ortak bir dili gerçekleştirmek için uygun bir araç olarak felsefeyi seçmişlerdir. Böylece onlar¸ evrensel bir konuşmayı felsefe kanalıyla gerçekleştirmek istemişlerdir. Şüphesiz İslâm veya din¸ felsefeden daha etkili bir alandı. Ancak din¸ daha çok içerden konuşmaya elveriyordu. Evrensel bir dil için felsefenin aracılığı gerekiyordu. Filozoflar için din ve felsefe hem konuları¸ hem de amaçları bakımından uyumluydular.11
Ancak Gazâlî’nin bazı konularda felsefe ve filozoflara yönelttiği eleştiriler¸ beklenenden daha fazla yankı uyandırdı. Onun eleştirisinin etkili olması¸ bir sebepten daha çok sonuç niteliğinde oldu.
Dinin merkezî rol üstlendiği Ortaçağlarda¸ felsefenin sosyo-kültürel olarak benimsenmesi ve inandırıcı olması için “İslâmîleştirilmesi” gerekliydi. Daha doğrusu İslâm’ın felsefî kavramlarla anlatılması kadar önemli bir husuş felsefenin de “İslâmîleşebilmesi” ve “İslâmîleştirilebilmesiydi”. Müslümanın kendisiyle ve başka inançlar ve uygarlıklarla bir konuşma yapabilmesi¸ diyalog kurabilmesi için felsefe¸ aklın ortak dilinin kullanılması açısından çok makul ve gerekli bir disiplindi. Ancak her şeye rağmen felsefe ve akıl vasıtasıyla evrenselleştirilmesine ve ortak bir dil haline getirilmesine çalışılan İslâm’ın¸ bir tehlikeyle karşı karşıya kalma riski söz konusuydu. O da İslâm’ın düşünce ve tasavvur merkezinde bulunan ana kavram ve konuların özel anlamlardan uzaklaştırılıp yabancılaştırılması ve tanınamaz bir hale getirilmesi tehlikesidir.
Felsefenin İslâm kültürünün kalıcı bir ögesi veya bileşkeni olarak varlığını sürdürememesinin ve filozofun¸ İslâm kültürünün dikkate değer bir figürü olarak kendini ortaya koyamamasının nedeni¸ esas olarak bu felsefenin kendi özelliğinde aranmalıdır.12
Felsefeyle İlgilenmek/Uğraşmak Mübah mı? Haram mı?
Hakikatte felsefenin görevi/işlevi¸ var olanlara bakmak ve varlıkların Yaratıcı’ya delaletinden başka bir şey değildir. Zira var olanlar¸ Allah’ın varlığına kendi yapılarının iyi bilinmesi sayesinde tanıklık yaparlar. Varlığın yapısı tam ve kesin olarak bilinirse¸ Sânî (Yapıcı) hakkındaki bilgi de¸ o derece tam ve mükemmel olur. Din de¸ felsefe gibi var olanlar hakkında düşünmeyi teşvik ve tavsiye etmiştir. Hatta felsefenin ilgilendiği konunun bilinmesi din bakımından bir zorunluluk ve istenilen bir durumdur.13
Nitekim din¸ varlıklar hakkında düşünmeyi sürekli öğütlemektedir. Kur’ân’da bir çok ayet¸ bu hususu desteklemektedir: “Ey basiret sahipleri ibret alın”14 Bu ayet¸ hem aklî kıyasın¸ hem de dinî kıyasın birlikte kullanılmasının zorunlu olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte “Göklerin ve yerin hükümranlığına¸ Allah’ın yarattığı şeylere bakmazlar mı?”15 ayeti de yaratılmış her şeye ibret ve hikmet nazarıyla bakmayı hatırlatmaktadır.
Bu çerçevede Yüce Allah¸ putperest (pagan) toplumdaki tek muvahhid olan Hz. İbrahim’e bahşettiği nimeti haber vermektedir: “Biz¸ böylece İbrahim’e göklerin ve yerin hükümranlığını gösteriyorduk.”16
Yine Kur’ân’da¸ insanların düşünmek ve tefekkür etmekle sorumlu olduklarını bildiren sayısız ayetlerden bir kaçı da şöyledir: “İnsanlar acaba deveye bakıp da biraz düşünmezler mi¸ deve nasıl yaratıldı? Göğe bakmazlar mı¸ nasıl kaldırıldı? Dağlara bakmazlar mı¸ nasıl dikildi?....”17; “Onlar göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler.”18
Önceki Milletlerin Düşüncelerini Değerlendirmek
İslâm’dan önceki toplumların ve halkların aklî birikim ve tecrübesinden haberdar olmak ve onları bilmek¸ Müslümanlar üzerine bir gerekliliktir (vaciptir). Bilgi gücünden yararlanılacak olan geçmiş toplumların inançlarının tevhidî olup olmaması önemli değildir. Bunu bir benzetmeyle anlatmak gerekirse; Kurban kesmeye uygun bir bıçak bulunursa¸ onunla kurban kesmenin doğru ve mümkün olması için¸ bu aletin bizimle aynı inancı taşıyan kimseye ait olmasına bakılmaz. Yeter ki¸ kesme işlemi için gerekli şartlar bulunsun.19
Nitekim aklî kıyaslar konusuna bakmak için gereken her şeyi¸ eskiler en mükemmel şekilde araştırıp bulduklarından¸ bizim elimizi onların kitaplarına uzatıp bu konuda söylediklerine bakmamız icap etmektedir. Eğer onların söylediklerinin hepsi doğru olursa¸ bunları kabul ederiz. Şayet onların söylediklerinde doğru olmayan şeyler varsa¸ bunlara dikkatleri çekeriz.20
Hasılı geçmiş milletlerin en mükemmel şekilde düşünerek ve araştırarak bulduklarını ve onlardan bize kadar ulaşan kitaplarını incelememiz gerekmektedir. Eğer onların söyledikleri şey doğruysa alırız; doğru olmayan hususlar bulunursa¸ onlara dikkat çekeriz. Başkalarını da ondan sakındırırız.21
Eskilerin Kitaplarındaki Amaçla Dinin Amaç ve Maksadı Aynı
Şu halde İslâm’dan önceki toplumların ortaya koydukları kitapları inceleyip değerlendirmek¸ dinin bizi sorumlu tuttuğu bir yükümlülüktür. Zirâ onların kitaplarındaki amaç ve maksatlarla¸ dinin teşvik ettiği amaç ve maksatlar birbiriyle paralellik göstermektedir.
Kim bu kitapları ele alıp değerlendirmeye lâyık olanı (zek⸠adalet¸ ilim ve ahlâk sahibi olanı) engellerse¸ dinin halkı Allah’ı bilmeye davet ettiği kapıdan insanları uzaklaştırmış olur. Bu kapı ki¸ Allah’ı hakkıyla bilmeye götüren bakış (nazar) kapısıdır. Bu yapılması istenmeyen davranış ise¸ bilgisizliğin zirvesi ve Allah’tan uzaklaşmanın son sınırıdır.22
Yaratılışındaki eksiklikten¸ usûl ve yöntem bilmemesinden¸ arzularının esiri olmasından ve kendisine o konuyu anlatacak yetkin bir öğretici bulamamasından veya bunların hepsinden dolayı¸ şaşkın bir kişi felsefe okuyup öğrendiğinden dolayı şaşırmış¸ mecrasını kaybetmişse; düşkün ve şaşkın kişiye bakıp da değerlendirmeye ehil olanları bundan engellemek ve uzaklaştırmak haksızlık olur. Zirâ bu sebeple o kişiye ilişen zarar kendiliğinden değil¸ yetersizlik ve donanımsızlıktan kaynaklanmıştır. Bunun için Hz. Peygamber: “Kardeşinin ishal olması üzerine ona bal içmesini emredip de balın ishali daha da fazlalaştırmasından dolayı kendisine şikayet eden kimseye ‘Allah doğru söyler¸ senin kardeşinin karnı yalan söyler’23 şeklinde cevap vermiştir.24
Felsefe İle Uğraşan Dinden Çıkar mı?
Halkın aşağılık takımından bir kısmının felsefî konulara ilgi duyması¸ okuması ve düşünmesi sebebiyle sapıttıkları zannedilmesinden dolayı¸ bazı kimselerin hikmet kitaplarına bakmayı yasaklamaları; bir topluluğun su içerken suyun boğazında kalıp ölmesi nedeniyle susamış kimseyi tatlı ve soğuk suyu içmekten alıkoyan kimsenin tutumu gibidir. Çünkü su içerken suyun boğazda kalmasından dolayı ölmek ârızî bir haldir¸ susuzluktan ölmek ise zâtî ve zorunlu bir haldir.25
Diğer taraftan olumsuz tutum ve davranışları sadece bir ilim dalına yüklemek makul değildir. Nice fıkıhçı (İslâm hukukçusu) vardır ki¸ fıkıh (İslâm hukuku) onun takvasının azalmasına ve dünyaya dalmasına sebep olmuştur. Hatta bizzat bu ilim dalı¸ kendisi de bir İslâm hukukçusu olan İbn Rüşd’e göre¸ amelî fazileti gerektirdiği halde¸ fıkıhçıların bir çoğunun böyle olduğu görülmektedir. Dolayısıyla felsefe ile uğraşanlarda görülen bazı olumsuzlukların fıkıhla ilgilenenlerde de görülmesi mümkündür.26
Din İle Felsefenin/Hikmetin Arkadaşlığı¸ Dostluğu ve Süt Kardeşliği
Şu ana kadar ifade edilenlerin¸ bizi kesin ve makul bir sonuca ulaştıracak derecede yeterli olduğu söylenebilir. Bu sonuç ise¸ felsefe (hikmet)¸ dinin arkadaşı ve süt kardeşidir. Tabiatları yönüyle kardeş¸ özleri (cevherleri) itibariyle dost oldukları halde¸ bir kısım donanımsız ve yetersiz kişiler¸ din ile felsefe arasında bir düşmanlık¸ çatışma ve nefret olduğunu zannetmektedirler.27
Felsefe Karşıtlığı
Sayıları azınlıkta kalan ve yukarıda kimlikleri ve bilgi düzeyleri ifşa edilen kimseler¸ İslâm dünyasının gerileme ve çöküşünün nedenini¸ “bilim ve felsefe” olarak görmüşlerdir. Ancak İslâm dünyasının güç kaybetmesinin temel sebebi¸ felsefe ve bilime gösterilen ilgi ve onların neden olduğu iman zayıflığı değildir. Gerçek sebep¸ dinî-mezhebî çekişmeler¸ taht kavgalarının tetiklediği ve tahrik ettiği siyasî ve ideolojik çatışmalardır.28
Şurası kabul edilmelidir ki¸ İslâm dünyasında felsefe ile birlikte pozitif bilimin de gelişimi durmuş ve kaybolmaya yüz tutmuştur. Bilimsel donukluk ve gerilik¸ beraberinde felsefenin de İslâm coğrafyasından taşınmasına yol açmıştır. Zir⸠bilim ister pratikten hareket ederek¸ isterse teoriden hareketle yapılsın¸ gerçek bilim haline gelmeden önce¸ nazarî düşüncenin ortaya konmasını gerektirir. Dolayısıyla gerçek bilim¸ gerçek felsefeden soyutlanamaz ve ayıklanamaz. Her bilimsel faaliyet¸ bilim olmadan önce felsefî düşünce evresinden geçer. Daha açık ifadesiyle her bilimin başlangıç ve sonunda bir felsefesi vardır ve olmaktadır.
Böylece İslâm dünyasında bilim gerileyince¸ felsefe de geçmişteki altın çağını yitirdi. Nitekim bir çok bilim adamı¸ aynı zamanda büyük bir filozoftu.
Diğer taraftan müspet bilim ve felsefe gerileyince¸ aklî düşünce karşıtlarının beklentisinin aksine¸ dinî (İslâmî) ilimler de benzer şekilde büyük bir güç kaybetti. Bunun sonucunda İslâm hukuku ve tefsir gibi şer’î ilimler de¸ müspet bilim ve felsefede olduğu gibi¸ bir zayıflama ve cılızlaşma sürecine girdi.29
Felsefenin/Hikmetin İslâm Dünyasını Terk Edişinin Sonuçları
Son üç asırda hegonomik güç olmaktan yerel aktörler düzeyine indirgenen İslâm dünyasının içinde bulunduğu teknolojik görüntüyü bir örnekle ortaya koymak mümkündür:
Türkiye¸ kendisinin üretmediği cep telefonu ithalatına şu ana kadar 35 milyar dolar ödeme yapmıştır. Bu azımsanmayacak meblağ¸ aslında teknoloji üretecek bilgi ve felsefî (aklî) düşünceye sahip olamamanın faturasıdır.
İslâm ülkelerinin birbiriyle yaptıkları ticaret oranı¸ genel ticaret oranlarının ancak yüzde onuna ulaşmaktadır.
Müslümanlar ve dolayısıyla İslâm ülkeleri¸ teknolojiyi tüketme konumundan/aşamasından üretme konumuna/aşamasına geçmesi için “faydalı ilim” talep etmeliler.
Teknoloji üretmek için¸ öncelikle İslâm dünyası “altın çağında” olduğu gibi geleneğimizde ve kültürümüzde var olan felsefe ve hikmet misyonunu yeniden “ihyâ” etmelidir. Zira her ne zaman İslâm coğrafyası yükselme dönemleri yaşamış¸ işte o devirlerde hem dinî ilimler hem de aklî ilimler zirveye ulaşmıştır. Yani İslâmî ilimler ilerlerken¸ aklî ve felsefî ilimler de gelişmiş veya tersinden söylenecek olursa aklî ve felsefî ilimler ilerlerken¸ İslâmî ilimler de gelişmiştir. Her iki sahanın gelişim ve gerilemeleri aynı dönemlerde gerçekleşmiştir.
Aksi taktirde Müslümanlar felsefe ve hikmet geleneklerini canlandırmazlarsa¸ Antik çağda Mısır’da piramitlere devasa taşlar taşıyan köleler gibi¸ uluslar arası ilişkilerde zayıf ve cılız olan varlıklarını geliştirmeleri mümkün gözükmemektedir. Bunun için yapılması gereken¸ ne dini felsefeyle ne de felsefeyi dinle çatıştırmadan bu iki alan aynı amaç ve hedefi gerçekleştirmeye çalışan –İbn Rüşd’ün deyimiyle- iki arkadaş¸ dost ve süt kardeşi gibi değerlendirilmeli ve kabul edilmelidir. Unutulmamalıdır ki¸ dinin de felsefenin de kaynak ve kökleri ilahî referansa¸ yani vahye dayanmaktadır.

* Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Felsefesi Öğretim Üyesi. bacetink@cumhuriyet.edu.tr

DİPNOT

1- Gazâlî¸ el-Munkızu mine’d-Dalâl¸ tah: Kasım en’Nurî¸ Muhyiddin Necip¸ Dımaşk 1991¸ 78.
2- Bkz. Ebû’l-Alâ Afifî¸ İslâm Düşüncesi Makaleler¸ çev: E. Demirli¸ İstanbul 2000¸ 231; Afifî¸ Muhyiddin İbn-i Arabî’de Tasavvuf Felsefesi¸ çev: M. Dağ¸ II. baskı¸ İstanbul 1998¸ 93¸ 240; M. Saeed Sheikh¸ Islamic Philosoph¸ London 1982¸ 35.
3- Bkz. Mevlânâ Celâleddin¸ Divân-ı Kebîr¸ haz: Abdülbâki Gölpınarlı¸ Ankara 2000¸ IV¸ 85¸ 92¸ 160¸ 162¸ 226¸ 257; VII¸ 549; Şems-i Tebrizî¸ Makâlat (Konuşmalar) I¸ çev: M. Nuri Gencosman¸ İstanbul 1974¸ 48-49¸ 169-170¸ 217¸ 223-224¸ 238; Makâlat (Konuşmalar) II¸ çev: M. Nuri Gencosman¸ İstanbul 1975¸ 95-96.
4- Fârâbî¸ Risâle fimâ Yenbaği en Yukaddeme Kalbe Te’allümi’l –Felsefe¸ Mısır 1325/1907¸ 63. (Kaya¸ İslâm Filozofların Felsefe Metinleri¸ 113-114).
5- Buharî¸ Rikâk¸ 38.
6- Râzî¸ et-Tefsiru’l-Kebîr¸ Tahran trz¸ VII¸ 68.
7- Âmirî¸ Kitâbü’l-İ’lâm bi-Menâkıbi’l-İslâm¸ nşr. A. Gurâb¸ Kahire 1967¸ 88 (Kaya¸ İslâm Filozofların Felsefe Metinleri¸ 199)
8- İhvân-ı Saf⸠er-Rîsâletü’l-Câmia¸ (Resâilu İhvâni’s-Safâ ve Hullâni’l-Vefâ içinde) tah: Arif Tâmir¸ Beyrut-Paris 1995¸ V¸ 31-33.
9- İbn Sîn⸠Uyûnu’l-Hikme¸ Risaleler içinde¸ çev: A. Açıkgenç¸ M. H. Kırbaşoğlu¸ Ankara 2004¸ 94.
10- İbn Sîn⸠age¸ 94.
11- Ahmet Arslan¸ İslâm Felsefesi Üzerine¸ İstanbul 1999¸ 319-320.
12- Arslan¸ age¸ 321-322.
13- İbn Rüşd¸ Faslû’l-Makâl (Felsefe-Din İlişkisi)¸ çev: Bekir Karlığa¸ İstanbul 1992¸ 64.
14- Haşr¸ 2.
15- A’râf¸ 185.
16- En’âm¸ 75.
17- Ğaşiye¸ 17-19.
18- Âl-i İmrân¸ 191; İbn Rüşd¸ Faslû’l-Makâl (Felsefe-Din İlişkisi)¸ 64-65.
19- İbn Rüşd¸ age¸ 68-69.
20- İbn Rüşd¸ age¸ 69.
21- İbn Rüşd¸ age¸ 71-72.
22- İbn Rüşd¸ age¸ 72.
23- Buharî¸ Tıp¸ 4.
24- İbn Rüşd¸ age¸ 73.
25- İbn Rüşd¸ age¸73.
26- İbn Rüşd¸ age¸ 74.
27- İbn Rüşd¸ age¸ 115-116.
28- Mehmet Bayrakdar¸ İslâm Felsefesine Giriş¸ Ankara 1988¸ 132.
29- Bayrakdar¸ age¸132.