Bursevî’nin İrfan Mektebi

1063/1653 yılında Bulgaristan’ın Aydos kasabasında dünyaya gelen İsmail Hakkı Bursevî, üç yaşında babası Mustafa Efendi’nin delâletiyle Osman Fazlı Efendi’nin (ö. 1102/1691) elini öpüp hayır duâsını almıştır. Osman Fazlı Efendi’nin halîfesi Şeyh Ahmed Efendi’den 11 yaşına kadar Kur’ân-ı Kerim, hüsn-i hat ve sarf dersleri almıştır.

On bir yaşında İsmail Hakkı Bursevî’nin eğitimini Osman Fazlı Efendi’nin Edirne halîfesi Şeyh Abdülbâkî Efendi üstlenmiştir. Yedi sene Edirne’de Şeyh Abdülbâkî Efendi’nin yanında kalan Bursevî, kendisinden sarf, nahiv, mantık, fıkıh, kelâm ve beyan dersleri almıştır.

Edirne’deki eğitimini tamamladıktan sonra Abdülbâkî Efendi onu İstanbul’a şeyhi Osman Fazlı Efendi’nin yanına gönderir. Osman Fazlı Efendi’nin yanında fenn-i âdâb, kelâm, fıkıh usulü, ferâiz ve belâgat dersleri alarak zâhirî ilimlerdeki tahsilini devam ettiren Bursevî, şeyhinin yönlendirmesiyle İstanbul’daki diğer medreselerin müderrislerinden de dersler alır.

Zâhirî ilimlerdeki eğitimini tamamladıktan sonra Osman Fazlı Efendi kendisini Zeyrek Camii’nde halvete sokarak bâtınî ilimlerde de kemâle ermesini sağlamıştır. Halvetini tamamladıktan sonra bir süre dergâhın temizlik işleri ile sorumlu tutulan Bursevî, daha sonra şeyhi Osman Fazlı Efendi yerine va’zları deruhte etmiştir. Tâlim, terbiye, hizmet ve irşat sürecini başarı ile tamamladıktan sonra şeyhi tarafından Üsküp’e halîfe olarak görevlendirilmiştir.

h.1086/m.1675 tarihinde Üsküp’e gelen Bursevî, Murâdiye Camii, Eski Cami, Yahya Paşa, İshak Bey, İsa Bey ve Mustafa Paşa Camilerinde va’z ve irşat hizmetini sürdürdü. Üsküp’te Şeyh Mustafa Uşşâkî’nin kızı ile evlendi. Diğer taraftan Üsküp’te şeyhinin tavsiyesi ile zâhirî ilimlerde dersler vermeye başladı.

Üsküp’te yanlış davranışlarını gördüğü bazı ileri gelenleri va’zlarında sert bir üslûpla eleştiren Bursevî, “Hakkî” mahlasının gereği olarak hak bildiğini söylemekten çekinmemiş, ancak bu sert mizacı onun Üsküp’te yalnız kalmasına sebebiyet vermiştir. Üsküp’te müftü, imam, hatip, kadı ve şeyh görünümünde kimi şahsiyetlere karşı onlarda gördüğü şer’-i şerîfe aykırı tavırlarına karşı tam altı yıl mücâdele verdi.

Mücâdelenin önü alınamaz hâle gelmesi üzerine şeyhi, Bursevî’yi Üsküp’teki vazifesinden alıp Köprülü’ye görevlendirmiştir. Köprülü’de on dört ay ikâmet eden Bursevi, burada Üsküp’tekinin aksine fazlaca kabul görmüş, müftü olarak atanması istenmiş, fakat şeyhinin buna rızâsı olmamıştır.

Köprülü’deki başarılı çalışmaları ile dikkat çeken Bursevî, Ustrumca halkının çağrısı üzerine Ustrumca’ya görevlendirilmiştir. Otuz ay kadar kaldığı Ustrumca’da va’z, tedris ve talim hizmetleriyle meşgul olan Bursevî, şeyhinin görevlendirmesiyle h.1096/m.1685 yılında Bursa halîfesi oldu.

Bursa’daki va’z ve irşat faaliyetlerini sürdürürken Edirne’deki şeyhini sık aralıklarla ziyâret eden Bursevî, h.1101/m.1690 tarihinde Kıbrıs’a sürgün edilen Osman Fazlı Efendi tarafından Magosa’ya davet edilmiştir. Magosa’da on yedi gün kalan Bursevî, tarîkat silsilesindeki mânevî emâneti şeyhinden alıp tekrar Bursa’ya döndü.

Bursa’ya dönüşünden bir müddet sonra şeyhi Osman Fazlı Efendi h.1102/m.1691 tarihinde vefât etmiş, emanetini Bursevî devam ettirmiştir. H.1107/m.1695 ve h.1108/m.1696 senelerinde II. Mustafa’nın düzenlediği I. ve II. Avusturya seferlerine katılan Bursevî, h.1110/m.1699 ve h.1122/m.1710 tarihlerinde iki defa hac yolculuğu gerçekleştirmiştir.

1714-1717 yılları arasında Tekirdağ’da, 1717-1720 yılları arasında Şam’da ve 1720-1723 yılları arasında Üsküdar’da kalan Bursevî ömrünün sonunda tekrar Bursa’ya avdet etmiş ve h.1137/m.1725 tarihinde vefât etmiştir; kabri, kendisinin inşâ ettirdiği Cami-i Muhammedî’dedir.

İsmail Hakkı Bursevî’nin en önemli özelliği velût bir isim olmasıdır. Bursevî, fıkıh, kelâm, hadis, tefsir, edebiyat ve tasavvuf gibi farklı alanlarda 120 kadar eser kaleme almış, hem zâhirî hem de bâtınî ilimlerde telifte bulunmuş zü’l-cenâhayn bir şahsiyettir. Türkçe, Arapça ve Farsça’yı mahâretle kullanan Bursevî, eserlerinde yaşadığı döneme göre oldukça sade bir dil kullanmıştır. Mensur ve manzum eserleri ile dikkat çeken Bursevî, şiirlerinde daha çok tevhîd, aşk, mârifet, peygamber sevdâsı ve özlemine yer vermektedir.

İsmail Hakkı Bursevî’nin yetişmesinde emeği geçen en önemli şahsiyet, şeyhi Osman Fazlî-i İlâhî’dir. Muhammed Muhyiddîn Üftâde (ö. 988/1580), Aziz Mahmud Hüdâyî (ö. 1038/1628), Muhyiddin İbnü’l-Arabî (ö. 638/1240), Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273) ve Sadreddîn-i Konevî (ö. 673/1274) gibi kimi isimler ise onun mânevî şahsiyetinin tekâmülünde eserlerinden ve rûhâniyetlerinden istifâde ettiği mürşidlerdir.

Tuhfe-i Ömeriyye isimli eserinde tevhîdin üç boyutunu konu edinen İsmail Hakkı Bursevî insân-ı kâmil olmanın, irfâna ermenin, mânâ dilini konuşmanın, ilâhî tecellîlere ermenin yolunu şu şekilde dile getirmektedir:

Dil sadef-vâr olmayınca feyz-i nîsân isteme

Var Hızır’ı bulmayınca âb-ı hayvân isteme

Tîşe-i ‘ışkıla dilmezsen derûnun kânını

Cevher-i ‘irfândan la’l-i Bedehşân isteme

Çünki yok meyl-i irâdet zerre denlü cânda

Bilmeden kendi kusûrun kâmil insân isteme

Zevkdir lâzım olan dilde bugün ‘âşıklara

Yogise ağzında lezzet hân-ı elvân isteme

Kendini pervâne kılmazsan bu zulmet-hânede

Var tecelliden dile şem’-i fürûzân isteme

Şeyh Hakkı var iken bu hân-kâh-ı dehrde

Gel mürîd ki andan özge pîr-i pîrân isteme. [i]

Tevhîdin içselleştirilmesine vurgu yapan Bursevî, tevhîdin “Lâ ma’bûde illallâh”, “Lâ maksûde illallâh”, Lâ mevcûde illallâh” mertebelerini gazelinde şu şekilde beyan kılmaktadır:

Cân u dilden diyelim

Lâ m’bûde illâ Hû

‘Işkla söyleyelim

Lâ maksûde illâ Hû

Şevâhidi çokdurur

Cemâli açıkdurur

Hak’dan gayrı yokdurur

Lâ mevcûde illâ Hû

Nazar iden her yana

Delil istemez ana

Gözün açup baksana

Lâ meşhûde illâ Hû

Hâlık-ı heyâkildir

Revân-ı âb u gildir

Mahbûb-ı cân u dildir

Lâ mevdûde illâ Hû

İrdi andan tecellî

Virdi halka tesellî

İtdi ihsân-ı küllî

Lâ mahmûde illâ Hû

Her kim vahdete irer

Hakkı kesreti dürer

Herkes ana yüz sürer

Lâ mescûde illâ Hû[2]

Kesretten geçip vahdete ermeyi, nâkıslıktan kurtulup kemâle ermeyi, sûretten sıyrılıp mânâya kavuşmayı, fiil ve esmâ tecellîsinden zât tecellîsine kavuşmayı, ilim ve irfânla donanıp aşka ermeyi, firkat odunda yanıp vuslat şerbetini içmeyi önemseyen Bursevî gazelinde bizleri hakîkat dersini talim eylemeye şu şekilde davet etmektedir:

Sûret-i ‘âlemde kalma ‘âlem-i ma’nâya gel

Bakma ednâya şuhûd-ı Rabbiye’l-a’lâya gel

Kenz-i mahfî ister isen aç tılısm-ı kesreti

Kesret-i esmâ içinde vahdet-i kübrâya gel.

Bilmeğe bu sırr-ı tevhîdi iriş bir kâmile

Mazhar-ı kâmil yüzünden hizmet-i Mevlâ’ya gel

Kaydını ko nefy u isbâtın yüri ıtlâka ir

Kâbe kavseyni tecâvüz eyle Ev Ednâ’ya gel

Zât-ı Hakk’da mahv olup hakkıyla tevhîd it Hakkî

Zât’dan zâta sefer kıl ol cihân-ârâya gel

Da’vet-i “Furrû ila’llâh”ı işitdün Hakkıyâ

Gitme yabana o zât-ı pâk-i bî-hemtâya gel.[3]

İrfan mektebinin saygın müderrislerinden birisi olan Bursevî tasavvufî neşveyi aşkla tatmayı önemsemektedir. O yakarışlarında bizleri aşka revan olmaya, aşkı önemsemeye ve aşkın hâllerine bürünmeye davet ederken aşkın gereklerine şu şekilde dikkat çekmektedir:

Gel berû gel zâhidâ inkârı kaldır aradan

Tâ ki ‘âşıklar yanında olma yüzi karadan

‘Âkıl isen ‘ışka bend ol serseri gezme yüri

‘Işkla bir kâr tut hâsıl nedir âvâreden

Çıkdı Yûsuf çâh içinde sabrla oldı ‘aziz

Komadı sicn içre anı oldı yâr-ı Yaradan

Şehvet-i tab’u hevâ-yı nefse var olma zebûn

Oldı nâ-bînâ Züleyhâ aglayup emmâreden

Defter-i Hakk’a eger kayd itdilerse ismini

‘Âkıbet bî-kayd olup buldun bu derde çâreden

Bu sevâd-ı şoste kıl kim yüz karasıdır rüsûm

Nûr-ı ‘ilmi min-ledünnî eyle ol meh-pâreden

Zahm-ı ‘ışka Hakkıyâ merhem bulunmaz âkıbet

Yaradan tahlîs ider ‘uşşâkı iş bu yâreden. [4]

Tuhfe-i Ömeriyye’den seçtiğimiz birkaç gazel örneğinde de görüleceği üzere Bursevî’nin tasavvuf anlayışını tahalluk ve tahakkuk olarak özetleyebiliriz. Tasavvufî ahlakın kemâle ermesini önceleyen Bursevî, mârifet ve varlık görüşleriyle İbnü’l-Arabî takipçisi olarak karşımıza çıkmaktadır. İlâhî aşkı telkin eden söylemleriyle o da Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin çizgisini devam ettirmiştir. Tasavvufî söylem ve yaşantının şer’-i şerife uygun olmasını esas kabul etmiştir.

[i] İsmail Hakkı Bursevî, “Tuhfe-i Ömeriyye”, Üç Tuhfe Seyr-i Sülûk, haz. M.Ali Akidil, İnsan Yayınları, İstanbul 2000, s. 42.

[2] Bursevî, “Tuhfe-i Ömeriyye”, Seyr-i Sülûk, s. 49-50.

[3] Bursevî, “Tuhfe-i Ömeriyye”, Seyr-i Sülûk, s. 52-53.

[4] Bursevî, “Tuhfe-i Ömeriyye”, Seyr-i Sülûk, s. 68.